Gdańsk

Poświęcony pamięci 5. (4. wschodniopruskiego) pułku grenadierów im. króla Fryderyka I (4. Ostpreußisches Grenadier-Regiment "König Friedrich I." Nr. 5). Zachowana sygnatura projektanta: "GEO. JERCKE • ARCH. B.D.A." oraz inskrypcja: "DER BRUNNEN IST VON CAROLINE VON MANSTEIN • GEB. FREHN VON PUTTKAMER GESTIFTET. • DAS DENKMAL IST VON ANGEHÖRIGEN DES • GRENADIER REGIMENTS KÖNIG FRIEDRICH I • 4. OSTPR. No. 5 ERBAUT. 13.8.1933".

Inskrypcje (niezachowane):
"GRENADIER • REGIMENT • KÖNIG • FRIEDRICH I • 4. OSTPR. No. 5 • 1689-1919 •• IN DANZIG • 1818-1919".

"SZLANKAMEN • MALPLAQUET • CHOTUSITZ • HOHENFRIEDBERG • GR. JÄGERSDORF • ZORNDORF • KUNERSDORF • DANZIG • PR. EYLAU • ECKAU u. BAUSKE • IN KURLAND • GROSS BEEREN • DENNEWITZ • PARIS • KÖNIGGRÄTZ • METZ • LA FERE".

"1914 SOLDAU - GUM • BINNEN – TANNEN • BERG - POSSESSERN • BORZYMOW * 1915 VON • PRZASNYSZ BIS ZUM • NIEMEN * 1916 SCHLACHT • AN DER SOMME - CHAUL • NES - VERMANDOVILLERS • 1917 KÄMPFE IN DER • SIEGFRIEDSTELLUNG • MONCHY BEI ARRAS • POELKAPPELLE IN • FLANDERN * 1918 ST. • QUENTIN - GROSSE • SCHLACHT IN FRANK • REICH - CHEMIN DES • DAMES - MARNE - MORY •• 1914 – 1918 • STARBEN FÜR KAISER • + UND REICH + • 107 OFFIZIERE 3055 • UNTEROFFIZIERE - GRE • NADIERE - FÜSILIERE".

Fot. Grzegorz Putkowski

Fot. ze zbiorów Anny Bach aniabachowa@interia.pl

Fot. N/N

Fot. ze zbiorów Instytutu Herdera

Fotografia nr 1 Fotografia nr 2

Umieszczona na wieży tzw. Stągwi Mlecznych (Milchkannentor) i odsłonięta 8 września 1935 roku. Poświęcona pamięci 4030 żołnierzy 128. (gdańskiego) pułku piechoty (Danziger Infanterie-Regiment Nr. 128) poległych w czasie I wojny światowej. Niezachowana.

"Niszczenie zabytków polskich w Gdańsku nie ustaje. Przed kilku dniami odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej na starożytnej wieży t.zw. "Milchkannenturm". Na wieży tej pysznił się dumnie wyrzeźbiony na tarczy orzeł polski. Tuż pod tym orłem polskim umieszczono właśnie tę tablicę pamiątkową dla poległych w wojnie światowej żołnierzy 128 pułku niemieckiego. Białego orła polskiego przy tej okazji usunięto, a na jego miejsce umieszczono niemieckiego orła czarnego ozdobionego po obu stronach herbami Gdańska."

"Dlaczego usuwa się pamiątki dawnej łączności Gdańska z Polską? (…) W drugim piśmie dotyczącym interpelacji p. Kurzyńskiego zredagowanym przez Senacki Urząd Budowlany dnia 3 października 1936 r. czytamy: (…) Co do wieży Milchkannenturm, to nie chodzi tu o kilka orłów polskich, lecz o trzy szyldy z godłem gdańskim, oraz orłami zachodnio-pruskim i polskim. Godła te zostały oczyszczone, gdy w roku ubiegłym umieszczono nad tymi godłami tablicę pamiątkową dla poległych gdańskiego pułku piechoty 128. Niezrozumiałem jest, jak można było twierdzić, że znajdujące się na wieży Milchkannenturm orły polskie zostały zamalowane."

Źródła:

• Danziger Einwohnerbuch mit allen eingemeindeten Vororten und Zoppot 1940-1941, A. W. Kafemann, Danzig 1940
• Gazeta Gdańska, nr 205, 1935.09.11
• Gazeta Gdańska, nr 239, 1936.10.17-18

Fot. Grzegorz Putkowski

"KAMIEŃ TEN POSTAWIONO • W LATACH 20-TYCH • CELEM UPAMIĘTNIENIA • ABSOLWENTÓW I UCZNIÓW • GIMNAZJUM GDAŃSKIEGO • POLEGŁYCH W PIERWSZEJ • WOJNIE ŚWIATOWEJ • TABLICA ZAGINĘŁA W 1945 R."

Fot. Grzegorz Putkowski

Zlokalizowana była na bastionie św. Elżbiety, przed budową pomnika poległych. Zaprojektowana przez Hermanna Phlepsa.

Zlokalizowany był na bastionie św. Elżbiety. Niezachowany.

Inskrypcja: "1914 - 1918 • Unsern im Weltkriege • gefallenen Kameraden • in Dankbarkeit • der Landeskriegerverband • Danzig".

Fot. Grzegorz Putkowski

Fot. N/N

Na siedmiu tablicach z brązu, znajdujących się w Kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic (Elftausend Jungfrauenkapelle) umieszczono informacje o mieszkańcach parafii poległych w czasie I wojny światowej. Odsłonięte 28. listopada 1926 roku. Niezachowane.

"Pomnik poległych w kościele Panny Marji. Ewangelicy, którzy zabrali większą część kościołów katolickich w swe posiadanie starają się wszelkiemi środkami nadać im jak najwięcej charakteru pruskiego. Np. w kościele Panny Marji (…) stoi od szeregu lat pomnik Marcina Lutra (…). W ostatnią zaś niedzielę dokonano tam odsłonięcia pomnika poległych wojaków niemieckich."

Źródło: Gazeta Gdańska "Echo Gdańskie", nr 277, 1926.12.01

Fot. Grzegorz Putkowski

Fot. ze zbiorów Instytutu Herdera

Fotografia nr 1 Fotografia nr 2 Fotografia nr 3

Znajdowały się przed 1945 we wnętrzu kościoła św. Jana. Upamiętniały ponad 300 mieszkańców parafii poległych w czasie I wojny światowej. Zostały odsłonięte 2 września 1923 roku. Ponad tablicami poległych umieszczono pamiątkową tablicę poświęconą 128. pułkowi piechoty. Na dwóch metalowych tulejach umocowano sztandary 5. pułku grenadierów (Gren. Regt. nr 5) i 128. pułku piechoty (Inf. Regt. nr 128).

Źródło: J. Wendland, Die Sankt-Johannis-Kirche in Danzig, A. W. Kafemann, Danzig 1934, s. 28

Fot. Grzegorz Putkowski

Fot. ze zbiorów Instytutu Herdera

Fotografia nr 1 Fotografia nr 2

Tablice z nazwiskami poległych na frontach I wojny światowej znajdują się w kościele pw. Świętej Trójcy na Starym Przedmieściu. Ciekawostką jest fakt, że wypisano na nich zawody poległych oraz dokładnie określone miejsca ich śmierci. Pierwotnie w kościele znajdowało się co najmniej 15 tablic z danymi poległych mieszkańców parafii, umieszczonych pod drewnianym, późnogotyckim krucyfiksem oraz naścienną inskrypcją:

"Den Helden des Krieges 1914-18 • in dankbarer Liebe geweiht".

Obok 5 tablic eksponowanych w miejscu pierwotnego usytuowania, znajduje się oryginalny krzyż. Figura Chrystusa została przeniesiona na nowy krzyż, umieszczony na wschodniej ścianie nawy północnej.

Część żołnierzy poległa w walkach na terenie środkowej Polski (bitwy o Przasnysz oraz nad górną Rawką i Bzurą) i prawdopodobnie została pochowana na cmentarzach w miejscowościach: Kamion, Borzymówka, Budy Grabskie oraz Jasionna.

Źródło: Archiwalne zdjęcie ze zbiorów Instytutu Herdera

Fot. Grzegorz Putkowski

Fot. Remigiusz Nojman, Radosław Nojman

Lehramts-Kand. Dr. phil. Bruno Kuster, Gefr., 6.12.14 Prasznycz
Bäcker Erich Bartsch, Musk., 12.12.14 Osiek
Lehramts=Kandidat Wilh. Dollmann, Grenad., 12.12.14 Skowroda
Kaufmann Hans Riedel, Unteroffz. 13.12.14 Laz. Stettin
Tapezierer Paul Andro, Ers. Res., 14.12.14 Chonstyn
Tischler Reinhard Hübner, Kr. Freiw., 18.12.14 Sokolow
Kaufmann Alfred Axt, Gefr., 20.12.14 Jasienna
Malergehilfe Friedrich Grapentin, Reserv., 20.12.14 Ziomki
Postillon Julius Woch, Reservist, 21.12.14 Korabka
Arbeiter Rudolf Schmischke, Musk., 24.12.14 Bzura
Schlosser Paul Schulz, Musk., 24.12.14 Zu-Korabka
Abiturient Kurt Sellke, Gefr., 24.12.14 Marczinawolla
Prov. Büro-Assistent Karl Geßmann, Feldw.-Leutn., 27.12.14 Budy-Grabski
Kaufmann Kurt Goertz, Musk., 28.12.14 Korabka
Handlungsgeh. Robert Gaertner, Gefr., 29.12.14 Ziomki
Abiturient Walter Herfart, Kr. Freiw., 30.12.14 Borzymow
Postillon Reinhold Steinke, Unteroffz., 5.1.15 Barzymow
Arbeiter Otto Fregin, Ers. Res., 7.1.15 Rawka
Arbeiter Georg Hesske, Musk., 10.1.15 Kamion
Postillon Max Hoffmann, Unteroffz., 17.1.15 Sokolow

Kellner Artur Pfahl, Grenadier, 9.9.14 Possessern
Schlosser Otto Klopstein, Uffz. d. R., 27.5.15 Jaroslau
Malergeh. Max Simon, Wehrm., 9.7.15 Krasnojarsk
Kaufmann Erich Scheimann, Musk., 30.9.15 Massiges
Straßenbahn-Schaffner Karl Klatt, Wehrm., 16.10.15 an der Beresina
Schüler Hans Haase, Signalgast, 1.6.16 S.M.S. Frauenlob
Torpedo Bootsm.-Maat Otto Radtke, 9.10.16 bei Helgoland
Schneider Paul Müller, Untffz. d. R., 23.4.17 Charleroi
Tischler Gustav Kossinowski, Musk., 25.12.14 Danzig
Friseur Willy Prinz, Grenadier, 17.5.15 Bania b. Stryj

Buchhalter Franz Doering, Armier.-Soldat, 16.12.17 Laz. Sulzhayn
Kaufmann Richard Otto, Ers. Res., 27.12.17 Charleville
Friseur Erich Kewitsch, Gefr., 1.1.18 Danzig
Heizer Julius Urban, Oberheizer, 21.1.18 Kreuzer "Breslau"
Tischler Paul Schmidt, Landstm., 27.1.18 Houthulster Wald
Malergeh. Kurt Danneberg, Untoffz., 9.3.18 Fontaine
Vizefeldw. Rudolf Knapp, 11.3.18 Laz. Köslin
Landbriefträg. Walter Rösler, Pionier, 11.3.18 Arraucy
Lehrer Arthur Gluth, Leutnant d. R., 21.3.18 Morchies
Tischeler Kurt Kaslack, Pionier, 22.3.18 Boursies
Telegr. Assist. Karl Freund, Leutnant d. R., 24.3.18 Cugny
Kaufmann Friedrich Hornemann, Vizefeldw., 24.3.18 Cambrai
Prov. Supernum. Karl Hornemann, Leutn. d. R., 24.9.18 Laz. Trier
Buchhandler Harry Kübler, Leutnant d. R., 24.3.18 Leforest Donai
Hilfsbriefträg. Willy Patzke, Gefr., 29.3.18 Corhout
Cand. ing. Karl von Braun, Leutz. d. R., 5.4.18 Beis de Bernasay
Gärtner Max Lehrke, Gefr., 5.4.18 Hamel
Werstarbait. Johann Möller, Wehrm., 9.4.18 Ricz-Beilleut
Kellner Hans Dyck, Muskieter, 12.4.18 Wulvergem
Tischler Erich Schwark, Reserv., 12.4.18 Wulvergem

Dekorations Maler Gustav Imlau, Gefr., 17.5.18 Carignau
Koch Kurt Pannicke, Musk., 27.5.18 Chemin des Dames
Arbeiter Willy Klatt, Gren, 29.5.18 Reims
Seemann Ernst Lehrke, Matrose, 31.5.18 Nordsee
Schneider Emil Schulz, Gefr., 31.5.18 Billy sur Quercy
Arbeiter Alfred Marschkowski, Kan., 1.6.18 Villers
Kaufmann Eugen Schumann, Untoffz. 5.6.18 Sedan-Forcy
Schlosser Ernst Schumann, U-Boot-Heizer, 17.2.17 U-Boot 83
Steinsetzer Albert Totzke, Wehrm., 14.618 Treskon
Kolporteur Friedrich Berntheisel, Krank=Wärt., 18.6.18 Laz. Danzig
Kaufmann Valentin Gaebler, Serg., 9.7.18 Laz. Marienburg
Schlosser Kurt Braun, Gefr., 15.7.18 Boujacourt
Grenadier Alfred Krüger, 15.7.18 Marne
Lehrer Willi Peil, Leutz. d. R., 15.7.18 Jaulgonne
Vizefeldm Willi Fingei, 16.7.18 Fereen Tordenois

Kaufmann Arno Schulz, Unterottz., 21.7.18 Courmont
Postgehilfe Max Paetzold, Vizewachtm. d. R., 23.7.18 Grand Rozoy
Offiz=Stellv. Friedrich Schütz, 9.8.18 Amiens
Buchdrücker Artur Korn, Landstm., 14.8.18 Vineuil
Arbeiter Kurt Hirschbeck, Musk., 20.8.18 Laz. Cöthen
Fabrikarb. Reinhold Kindel, Musk., 25.8.18 Bullecourt
Kaufmann Moritz Zimmermann, Gefr., 25.8.18 Montauban
Gewehrfabrik-Arbeiter Eugen Dautert, Musk., 28.8.18 Boiry
Eisenbahn-Hilfschaffner Bruno Senkpiel, Sanitäts-Untoffz., 28.8.18 Hamblai les Pres
Landwirt Alfred Kruse, Leutnant d. R., 2.9.18 Moenore
Kaufmann Erwin Orth, Kanonier, 2.9.18 Bertincourt
Fahnenjunjer Günther Treichel, 2.9.18 Auberchicourt
Dekorations-Maler August Stanislawski, Gefr., 17.9.18 Denain
Postillon Alfred Block, Musk., 26.9.18 Montsancon
Postbote Kurt Ulpke, Musk., 29.9.18 Dineuil St. Firmin
Drogist Paul Schulz, Gefr., 29.9.18 Bellenglise
Hilfsweichenstell August Fischer, Funker., 9.10.18 Mont
Waffenteil-Fraser Walter Domroes, Gefr., 15.10.18 Beberen
Arbeiter Friedrich Horlitz, Konon., 15.10.18 Laz. Neuwied
Kontorist Kurt Schulz, Musk., 17.10.18 Mons

Upamiętniała 56 członków gdańskiej gminy wyznaniowej poległych w czasie I wojny światowej. Synagoga została sprzedana Senatowi Wolnego Miasta Gdańska, a następnie rozebrana w 1939 roku. Wyposażenie synagogi (w tym tablica pamiątkowa) zostało wywiezione m.in. do Stanów Zjednoczonych. Tablica znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Żydowskiego (The Jewish Museum) w Nowym Jorku.

"1914 IM WELTKRIEG 1918 • starben aus unserer Gemeinde fürs Vaterland •• DEINE TOTEN WERDEN LEBEN Jes.26.19".

Siegfried Baruch
Artur Bernhardt
Theodor Bernstein
Eduard Blumenthal
Julius Bogusch
Carl Cohn
Curt Cohn
Justus Cohn
Victor Cohn
Siegfried Czarlinski
Erich Deutschland
Adolf Dubinski
Sally Feibel
Erich Flater
Max Gabrielski
Hans Ginsberg
Julius Glückauf
Bruno Goldstein
Philipp Haushalter
Fritz Harmel
Bruno Heymann
Hugo Heymann
Wilhelm Heymann
Adolf Hirschfeld
Erich Jacoby
Willy Kaliski
Eduard Cohn

Benno Kendziorek
Siegfried Landau
Manfred Laufer
Heinrich Lehmann
Fritz Liepmann
Max Lindenbaum
Egon Lövinsohn
Julius Markus
Walter Marcuse
Siegfried Maschkowski
Julius Meyer
Willy Meyer
David Pommer
Oskar Rabow
Ernst Rosenbaum
Hermann Rosenbaum
Leo Rosenbaum
Walter Rosenthal
Fritz Schlesinger
Adolf Schwarz
Philipp Schwersenz
Artur Sielmann
Gustav Stein
Fritz Sternberg
Willy Tuchler
Nathan Winterfeld
Georg Wolf
Louis Wolffberg

Źródło: http://bpkgate.picturemaxx.com

Fot. Grzegorz Putkowski

Jan Trzebiatowski, * 11.XI.1882 r. † 17.VIII.1917 r.
Sanitätsunteroffizier Hermann Krzminski, * 25.4.1892 † 21.8.1916
Kanonier Otto Lehrke, * 12.1.1893 † 21.9.1919

Na znajdującej się na cmentarzu garnizonowym zbiorowej mogile 14 marynarzy z krążownika Magdeburg oraz 2 marynarzy z kontrtorpedowca V26, poległych w sierpniu 1914 r. wystawiono w 1925 roku pamiątkowy obelisk, który zachował się do dziś w niezmienionym kształcie.

Źródło: Danziger Einwohnerbuch mit allen eingemeindeten Vororten und Zoppot 1940-1941, A. W. Kafemann, Danzig 1940

Fot. Grzegorz Putkowski

Fot. N/N

Fot. ze zbiorów Instytutu Herdera

Fotografia nr 1

Hier ruhen vierzehn deutsche Helden vom Kreuzuer Magdeburg.
Sie starben im Weltkriege 1914 für ihr Vaterland.

Kaspar Boisen *10.12.1888.
Fritz Bürger *17.9.1886.
Paul Fröhlich *12.10.1892.
Paul Hoyer *25.8.1891.
Paul Jänner * 24.11.1894.
Paul Köhler * 3.8.1890.
Johann Kultzen *26.1.90.
Hermann Cühr *31.3.90.
Heinrich Hockenberger *31.7.1891.
Gustav Schmidt *30.9.93.
Friedrich Sudhans *1.1.92.
Albert Wack *24.8.1895.
Michael Wagner *24.3.91.
Emil Wedel *21.9.1890.

Mit ihnen zusammen starben
Dr. Gerhard Molkenbur *28.7.87 und
Karl Lehmann *21.7.1886
vom Torperdoboot V26 den Heldentod.

"Den in der Gefangenschaft gestorbenen • russischen Kriegern • 1914 - 1918 •• Errichtet von den russischen Emigranten in Danzig • 1929".

Fot. Grzegorz Putkowski

Miejsce spoczynku Konrada Hellwiga - żołnierza armii niemieckiej. Tablica upamiętnia również jego dwóch braci, poległych podczas walk w Polsce, pochowanych w miejscu walk.

"Konrad Hellwig • […] • Ihm zum Gedächtnis und • seinen in Polen gefallenen • u. dort ruhenden Brüdern".

"Off. Joh. 14,13. • … und sie ruhen von ihrer • Arbeit denn ihre Werke • folgen ihnen nach.".

Fot. Grzegorz Putkowski

Konrad Hellwig, Kriegsfreiwilliger, † 15.1.1916, Unteroff. i. Dzg. I. R. Nr. 128
Paul Hellwig, † 8.2.1915, Leutn. d. Res. i. I. R. v. d. Marwitz Nr. 61
Fritz Hellwig, † 10.12.1914, Leutn. d. Res. i. Gren. R. Nr. 5