Lida (Ліда)

Założony przez Niemców w 1916 r. Grzebano tu żołnierzy armii austro-węgierskiej, niemieckiej i rosyjskiej. W głębi cmentarza wzniesiono pomnik w kształcie piramidy. Umieszczono na nim posąg umierającego żołnierza oraz napis "Für das Vaterland". W okresie międzywojennym niemiecka część cmentarza była remontowana, a zniszczone drewniane krzyże wymieniono na betonowe tablice.

Po 1919 r. założono osobną kwaterę polską i cmentarz zaczął funkcjonować jako polski cmentarz wojskowy. Grzebano na nim żołnierzy WP poległych w wojnie 1919-1920. Groby wojenne były bezimienne, umieszczono na nich jedynie cementowe tablice pulpitowe z napisem "Nieznany żołnierz WP". W latach 1919-1920 pochowano tu także nieznaną liczbę poległych żołnierzy Armii Czerwonej. W okresie międzywojennym na cmentarzu grzebano zmarłych żołnierzy służby zasadniczej 77 pułku piechoty, a także członków rodzin wojskowych. Było też kilka mogił lotników z 5 pułku lotniczego poległych podczas służby oraz w wyniku bombardowań w 1939 roku. Później cmentarz był wykorzystywany do pochówków żołnierzy Armii Czerwonej.

W latach 60-tych XX wieku cmentarz uległ likwidacji. Na części terenu zbudowano szkołę nr 6, a resztę rozparcelowano pod działki budowlane. Ekshumacji pochowanych prawdopodobnie nie przeprowadzono.

Źródła:

• Anna Lewkowska, Jacek Lewkowski, Wojciech Walczak "Zabytkowe cmentarze na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. Województwo nowogródzkie na obszarze Republiki Białoruś" (2008)
• Robert Kuwałek "Nieistniejący cmentarz wojskowy w Lidzie" [w:] "Ziemia Lidzka" nr 15 (1994)

Fotografia pochodzi z "Ziemi Lidzkiej” nr 15

Znajduje się na cmentarzu katolickim położonym w południowej części miasta, z wejściem od strony ul. Engelsa. Cmentarz powstał w 1797 r. W latach 70-tych XX w. podjęto decyzję o jego likwidacji, a grobowce uległy planowej dewastacji.

W czasie I wojny światowej powstała kwatera wojenna, która zlokalizowana jest w południowym narożniku cmentarza. Grzebano tu żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej, a w późniejszym okresie również żołnierzy oddziałów Samoobrony Ziemi Lidzkiej i Wojska Polskiego. Groby z I wojny światowej uległy zatarciu. Polskie groby wojenne zostały ogrodzone i tworzą kwaterę na planie kwadratu z pomnikowym obeliskiem w centrum. 91 mogił i nagrobków rozmieszczono w sześciu rzędach.

Dn. 11.11.1924 r., bezpośrednio przed pomnikiem, pogrzebano szczątki 40 polskich zakładników zamordowanych przez bolszewików w tzw. Dolinie Śmierci pod Lidą oraz nieznanych żołnierzy WP. Mogiła ta obecnie nie istnieje. Przed wojną stał na niej krzyż i umieszczono na niej stosowną tablicę z napisem:

"40 nieznanych z nazwiska Polaków, zakładników z Białegostoku, Grodna i Wołkowyska zamordowanych przez bolszewików w sierpniu-wrześniu 1920 r."

W 1939 r. w kwaterze wojennej pochowano kpt. Leona Hejbowicza (odznaczonego Virtuti Militari) poległego w 1920 r. Jego szczątki ekshumowano z cmentarza w Bielicy. Mogiła nie istnieje. W kwaterze wojennej grzebano także policjantów poległych na służbie oraz lotników z 11 pułku myśliwskiego, którzy zginęli w katastrofach lotniczych w latach 1926-1928.

Źródła:

• Anna Lewkowska, Jacek Lewkowski, Wojciech Walczak "Zabytkowe cmentarze na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. Województwo nowogródzkie na obszarze Republiki Białoruś" (2008)
• Robert Kuwałek, "Rzymskokatolicki cmentarz przy ul. Grażyny" [w:] "Ziemia Lidzka" nr 18/19 (1996)

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Andrej Dybowski Globus Belarusi

Alter Władysław, szer., 10/12 p.strz.wlkp.   † 13.03.1920
Borawiecki [Borowicki] Józef, szer.   † 15.05.1919
Dolata Antoni, st.szer., 7/69 pp 2 b   † 03.05.1920, szp. pol. 707
Gunderman Zygfryd (Zygmunt?), ppor., 68 pp, pol. 01.09.1920
Hejbowicz Leon, kpt., nowogródzki p.strz., pol. 17.07.1920, odzn. VM
Kłębiński [Klempiński] Józef, por., suwalski p.strz., pol. 16.04.1919
Kuraź [Kurasz] Stanisław, szer., 70 pp   † 19.02.1920
Marczyk Franciszek, wachm., żandarmeria polowa   † 01.09.1919
Mikołajczyk Stefan, szer., komp. łączn. 12 p.strz.   † 19.03.1920
Minta [Minte] Mieczysław, szer., 4/70 pp   † 19.02.1920
Muchlnicka Iza, pielęgniarka Czerwonego Krzyża   † 28.08.1919 (1920?)
Orpel Władysław, kan., 17 pap, † 27.02.1920, szp. pol. 707
Osiecki Feliks, [por.?]   † 11.11.1920
Parzysz Stanisław, st.szer., 2/69 pp   † 01.04.1920
Pawlak Józef, kan., 13/17 pap   † 21.05.1920, szp. pol. 707
Pietraszyk [Pietraszek] Jan, szer., 69 pp   † 09.05.1920
Rodkiewicz Felicjan, por., suwalski pp, pl. 16.04.1919
Ryglik Paweł, 6 bat 2 p   † 10.02.1920
Sędlak Wiktor, szer., 6/11 p.strz.wlkp.   † 09.02.1920
Sulska Maria, pielęgniarka, szp. wojsk.   † 05.02.1920
Szczotkowski Mieczysław, ppor., 1 pap   † 04.10.1920
Szkop Wiktor, szer., oddz. mjr. Dąbrowskiego, pol. 16.01.1919 pod Lebiodką
Szkudlarek Wawrzyniec, st.szer., 3 ppleg., pol. 27.05.1919
Szymaniuk Ksawery [Seweryn], plut., suwalski p.strz.   † 16.04.1919
Walkowiak Jan, kan., 17 pap   † 29.04.1920
Wawrzyniak Jan, kan., sztab 17 bryg.art.   † 05.03.1920, szp. pol. 707
Wciorka Jan, sierż., 7/70 pp   † 07.02.1920
Żyliński Henryk, ppor., suwalski p.strz., pol. 16.04.1919

Lista podana w książce: Anna Lewkowska, Jacek Lewkowski, Wojciech Walczak "Zabytkowe cmentarze na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. Województwo nowogródzkie na obszarze Republiki Białoruś" (2008) oraz w artykule "Rzymskokatolicki cmentarz przy ul. Grażyny", "Ziemia Lidzka" nr 18/19 (1996). Dane pochowanych (stopień wojskowy, przydział służbowy, przyczyna i data zgonu) zostały uzupełnione w oparciu o książkę "Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920" (1934). W nawiasach kwadratowych podane są dane spisane z nagrobków.

77 pułk piechoty (dawny Kowieński Pułk Strzelców) stacjonował w Lidzie w starych koszarach rosyjskich w północno-wschodniej części miasta, przy ul. Koszarowej.

Pieniądze ze zbiórki przeprowadzonej w 1923 r., zasilone dodatkową kwotą z kasy pułkowej, pozwoliły na zbudowanie okazałego pomnika na placu apelowym. Miał on kształt kolumny, na której szczycie został umieszczony orzeł z rozpostartymi skrzydłami, a na jej podstawie widniała odznaka pułkowa i napis:

„POLEGŁYM • OFICEROM I ŻOŁNIERZOM • 77 PP • 1919-1921”

Na każdym rogu postumentu umieszczono symbol jednostki - stojącego niedźwiadka. Dnia 25 maja 1924 r. odsłonił go Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski i od tego czasu odbywała się pod nim część uroczystości.

Źródło: Wojciech Markert, "77 Pułk w latach 1921-1939" [w:] "Ziemia Lidzka"

Fot. https://pawet.net/

,,Ś. † P. PLUT. FRANC. CERANOWICZ / 11/17 P. ART. POL. / 23.4.20"

Ceranowicz Franciszek, plut. 17 p.a.p. zm.ch. 23.IV.1920, szp.pol 707 - Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920.