Wilno (Vilnius)

W końcu I wojny światowej, Wilno i okolice stały się polem walki o niepodległość młodych, odradzających się w tym regionie państw – Polski i Litwy. Później w tym miejscu także odbyły się działania wojenne podczas wojny Polsko-bolszewickiej 1919-1921 r. I znów miejscem pochówku poległych stały się cmentarze na terenie Wilna, w tym także cmentarz wojenny na Zakrecie, który miał nazwę „Niemiecki cmentarz wojenny”. Do 1926 r. uformowała się nieduża kwatera (później oznaczona numerem XXVI, numeru niemieckiego nie było), z 14 grobów, lokalizowanych wzdłuż południowej ściany, niedaleko głównego wejścia. W protokole inspekcyjnym cmentarzy wojennych z dnia 12 listopada 1926 r. jest wykaz i opis stanu wszystkich cmentarzy wojennych na terenie woj. wileńskiego. Oddzielnie wspomniano o cmentarzu wojennym na Zakrecie po inspekcji w dniu 9 listopada 1926 r., gdy ustalono, że jest tu 2276 grobów i 2379 zwłok z czasów I wojny światowej oraz 14 grobów i 14 zwłok z czasów wojny Polsko-bolszewickiej. Wskazane 14 grobów są właśnie pierwszymi grobami poległych żołnierzy Wojska Polskiego na cmentarzu wojennym na Zakrecie w Wilnie. W 1927 r. na tych grobach było ułożono 14 betonowych nagrobków wielkości 53×44 cm.

Od grudnia roku 1930 r. zdecydowano z mniejszych cmentarzy powiatowych, przeznaczonych do zamknięcia albo z pojedynczych grobów przydrożnych ekshumować zwłoki poległych żołnierzy Wojska Polskiego i ponownie pochować na cmentarzu na Zakrecie. W tym celu najpierw była sporządkowana kwatera żołnierzy Wojska Polskiego. Pierwsi pochowani tu 14 żołnierze byli ekshumowani i ponownie pogrzebani w południowej części II-iej kwatery, przy wejściu centralnym i centralnej alei. Po tej reorganizacji żołnierze polscy byli grzebani już w nowej kwaterze. W dniu 12 grudnia 1930 r. obok pierwszych 14 żołnierzy, zostali pochowani 5 poległych, ekshumowanych i przeniesionych z innych cmentarzy Wileńszczyzny.[18] Po tych ponownych pochówkach ta część II kwatery była oddzielona od wspólnego terenu cmentarza i dla niej znowu był przydzielony numer XXVI. Wraz ze wszystkimi zmianami były zmienione i nagrobki dla żołnierzy polskich. Według danych z archiwum, od dnia 25 czerwca 1931 r. w kwaterze żołnierzy Wojska Polskiego byli ustawiane betonowe krzyże (wysokość 1.20 m) i krawężniki grobów, takie same, jak na cmentarzu wojennym na Antokolu[19].

Kwatera żołnierzy Wojska Polskiego XXVI była splanowana nieprawidłowej formy, orientowana na wschód. Południową granicę kwatery stanowią mur cmentarza i brama wejściowa[20]. Później podobnie uformowana północna granica kwatery, obstawiając obwód kwatery słupkami betonowymi (ogrodzenie) i, symetrycznie osi wschód-zachód, w północnej części kwatery sadząc drzewa i rośliny ozdobne. Groby żołnierzy byli usytuowane symetrycznie istniejącego w kwaterze przejścia. Na początku przejścia, w zachodniej części, po każdej stronie przejścia, na betonowych postumentach ustawione pomniki z napisami nazwy kwatery i dedykacją poległym żołnierzom[21]. Po każdej stronie przejścia groby umieszczone w 4 rzędach (na północnej i południowej stroni). W miejscach bliżej wejścia do kwatery (zwężenie między murem i symetrycznie umieszczonymi drzewami i ogrodzeniem kwatery) ilość rzędów grobów zmniejszało się do 2-3. Takim sposobem w kwaterze zaplanowane (według planu 1939 r.) było miejsce na maksymalnie 58 grobów.

W zbiorze 154 Archiwum Centralnym Republiki Litewskiej przechowywanych jest kilka teczek, dotyczących kwatery żołnierzy polskich na cmentarzu na Zakrecie w Wilnie. Jeśli zaś w powyżej wskazanych dokumentach byli wskazywane fakty istnienia kwatery, omawiany stan cmentarza i kwestie remontów, to w dalszych dokumentach znajdziemy wykazy pochowanych tu żołnierzy[22],[23] i protokoły ekshumacyjne[24],[25]. Według wykazu z 1932 roku można wnioskować, że pochówki w tej kwaterze już były zakończone, później były wykonywane tylko dodatkowe prace – kontynuując prace badawcze, ustalając przynależność państwową i dane osobowe zwłok, dnia 10 lipca 1934 r. nieznany żołnierz ekshumowany z innej kwatery tegoż cmentarza i ponownie pochowany w grobie nr 53 kwatery żołnierzy polskich (najprawdopodobniej ustalono, że należał do Wojska Polskiego)[26]. Ostateczna ewidencja tej kwatery jest taka: 53 groby, 54 pochowanych żołnierzy (2-óch nieznanych żołnierzy pochowanych w jednym grobie nr 27)[27]. W każdej z wymienionych teczek znajdziemy także plan kwatery z dokonywanymi zmianami. Także w 1931 r. rozpoczęto prace projektowe pomnika żołnierzom polskim[28].

W jednej z teczek, całkiem niedotyczącej cmentarzu na Zakrecie, znalezione ważne dokumenty datowane 1939 rokiem dotyczące pomnika żołnierzom Wojska Polskiego, który stanął w kwaterze polskiej na cmentarzu na Zakrecie.[29] W tych dokumentach są decyzje o budowie, projekt pomnika, wizualizacja i plan kwatery z zaznaczoną lokalizacją pomnika we wschodniej części przejścia.

Z tego też, najpóźniejszego dokumentu (datowany dniem 31 stycznia 1939 r.), możemy dowiedzieć się o ostatecznym wyglądzie kwatery poległych żołnierzy Wojska Polskiego na cmentarzu wojennym na Zakrecie w Wilnie w przeddzień II wojny światowej. I, najprawdopodobniej, to były ostatnie dokonane zmiany w wyglądzie tego cmentarza, przeznaczonego przede wszystkim dla upamiętnienia ofiar I wojny światowej. Po II wojnie światowej cmentarz i pamięć o nim były w jak najszybszym tempie zniszczone, a samo terytorium przeznaczone na cele rozrywkowe.

W tej chwili ani w kwaterze żołnierzy Wojska Polskiego, ani na pozostałym terenie cmentarza na Zakrecie nie ma ani jednego imiennego nagrobka lub memoriału z upamiętnieniem ofiar I wojny światowej.

{{WYKAZ POLEGŁYCH WG NUMERÓW GROBÓW:>

sierż. ALFRED GLABIS
szer. DOBRACKI BOLESŁAW
kpr. JUCKO JÓZEF
szer. KALEJA LEON
szer. PIRWEJNIS ALFONS
szer. STROŃ STANISŁAW
szer. SKONIECZNY IGNACY
st. szer. GÓRALSKI WŁADYSŁAW
plut. FRANKIEWICZ WOJCIECH
st. szer. KORNIAK HENRYK
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
szer. ADAMUS RUDOLF
st. szer. ŁAPTAMICZ ANTONI
szer. KOWALCZYK BRONISŁAW
szer. CZAJKOWSKI JAN
szer. WACHOWSKI ANTONI
szer. KOWALEWSKI JAN
ppor. KAWECKI HENRYK
PASZEKIEWICZ
szer. JONEK (JONK) KRYSTJAN
por. SAWICKI JAN
KOZIEŁ
OFICER NIEZNANY
szer. 2-CH ŻOŁNIERZY NIEZNANYCH
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
szer. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
por. CHALECKI CEZARY
szer. PAWŁOW ALEKSANDER
plut. KRUSZEWSKI ZYGMUND
plut. DRABE EDWARD
szer. CICHOŃ BOLESŁAW
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
sierż. SŁOWIK BŁAŻEJ WŁADYSŁAW
pchor. JANASZ BRONISŁAW
szer. ZIELIŃSKI STEFAN
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
UŁAN NIEZNANY
szer. WINNIK KONSTANTY
szer. OLKOWSKI STANISŁAW
szer. BONDZIUR FELIKS
WOJSZNIS WIKTOR
MIKOŁAJEW PIOTR
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
szer. WACŁAWEK MIECZYSŁAW
ŻOŁNIERZ NIEZNANY
ŻOŁNIERZ NIEZNANY

źródło: https://www.naszapamiec.pl/miejsca/kwatera-zolnierzy-polskich-na-cmentarzu-wojennym-na-zakrecie-w-wilnie/

Fot. Ambasada RP w Wilnie

Założony w roku 1810. Znajduje się tutaj kilka grobów żołnierzy WP z 1919 r. i grób symboliczny oficera artylerii poległego w 1920 roku.

Źródła:

• Mariusz Proskień, Wilno. Cmentarz Bernardyński. Cz. I, dostęp 2012-11-06
• Mariusz Proskień, Wilno. Cmentarz Bernardyński. Cz. II, dostęp 2012-11-06

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Pruner Michał, st. żand., Szk. P.O. F.L.B.   † 27.12.1919
Śmietanko, wachm. żand., Dow. F.L.B.   † 27.12.1919

Jabłoński Bohdan, ppor. art., poległ 06.07.1920

Cmentarz żołnierzy polskich, poległych w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920.

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Ryszard Bogucki

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. / JÓZEF / FILIPOWICZ / CZŁONEK P. O. W. / UŁ. 13 P. UŁANÓW / ZGINĄŁ POD WILNEM / 9-I-1919 R. / LAT 22 / ŚPIJ SPOKOJNIE W ZIMNYM GROBIE / NIECH SIĘ POLSKA PRZYŚNI TOBIE"

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. / WŁADYSŁAW MIŁKOWSKI / PODPOR. STUDENT IV. K. MED. UNIW. WARSZ. / ZM. 5 STYCZ. 1921 R. / PRZEŻYWSZY L. 24 / Z TYFUSU PLAMISTEGO / JAKO OFIARA OBOWIĄZKU PODCZAS WOJNY"

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. / ZYGMUNT ŁOBACZEWSKI / MAJOR 31 P. STRZ. KAN. / KAW. ORD. VIRTUTI-MILITARI / POLEGŁ DN. 19.X.1919 R. / W WIEKU LAT 27"

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. / CZESŁAW KLUKOSKI / ZGASŁ W 23 WIOŚNIE ŻYCIA / SKŁADAJĄC MŁODE ZYCIE / NA OFIARĘ OJCZYŹNIE / 28 STYCZ. 1919 R. / CZEŚĆ JEGO PAMIĘCI!"

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. STANISŁAW LESZCZYC-GRABIANKA / PPOR. KOWIEŃ. PŁK. STRZELCÓW / UR. 31.VII.1899 R. / POLEGŁ BOHATERSKO POD BYSTRZYCĄ / 12.VII.1920 R. / WŁADYSŁAW LESZCZYC-GRABIANKA / UCZ. KL. VI. GIMN. STOW. NAUCZ. I WYCH. / UR. 26.VI.1901 R. / UTONĄŁ DNIA 5.VII.1916 R."

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. PIERWSZE[M]U / PREZE[S]O[W]I / KOL. ANTONIEMU / MONKIEWICZOWI / [P]OLE[GŁ]EMU W OBRO[NIE] / OJCZYZNY [W HOŁ]DZ[IE] / KOŁO MEDYKÓW / U. S. B. 2 XI 1929 R."

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. ANTONI / ANDRYAŃSKI / LAT 52 ZM. W 1914 R. / Ś.+ P. / WŁADYSŁAWA / ANDRYAŃSKA / LAT ZM. W 19 R. / Ś.+P. / WITOLD / ANDRYAŃSKI / LAT 19. / Ś.+P. WŁADYSŁAW / ANDRYAŃSKI / LAT 16. / POLEGLI ZA OJCZYZNE / W 1920 R. "

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. ZYGMUNT / SŁUSZKO-CIAPIŃSKI / ZM. XII. 1920 R. LAT 20 / OD RAN PONIESIONYCH POD GIEDROJCIAMI"

Służko-Ciapiński Zygmunt, pchor. lidzki p. strz., zm. r. 16.XII.1920, Wilno - Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920.

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. JÓZEF / STRUMIŁŁO / UŁAN 13 PUŁKU, KAW. KRZYŻ. / VIRTUTI MILIT. I WALECZ. / UR. 19 IV. 1898 R. / POLEGŁ W OBRONIE OJCZYZNY / 4 LISTOPADA 1919 R."

Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. Z MALICKICH STEFANJA / HURYNOWICZOWA / ZM. DN. 23-XI-1929 R. / WIECZNY POKÓJ / RACZ JEJ DAĆ PANIE. . PAMIĘCI / JÓZEFA HURYNOWICZA. / PULKOWNIKA V - J DYWIZJI / WOJSK POLSKICH NA SYBERJJ / ZMARŁEGO W SŁUŻBIE OJCZYZNY / DN. 20-X-1919 R." ===== Cmentarz Nowa Rossa ===== Fot. CMENTARZ NA ROSSIE W WILNIE BADANIA INWENTARYZACYJNE http://cmentarznarossie.info

,,Ś. † P. / CZESŁAW JUNDZIŁŁ / ZM. 30 CZER. 1915 R. / IZYDOR JUNDZIŁŁ / LAT 18 / ŻOŁN. WOJSK POLSK. / ZABITY W LEPLU / 4 LUT. 1920 R. / POCHOWANY W LEPLU"