Białystok

Zlokalizowany przy ul. 11 Listopada w Białymstoku. Założony na początku 1920 r. na skraju Parku Zwierzynieckiego, w pobliżu szpitala polowego i niemieckiego cmentarza wojskowego z I wojny światowej. W marcu 1920 r. zaprzestano grzebania zmarłych żołnierzy i jeńców na przyszpitalnym cmentarzu, a ich zwłoki przeniesiono do dwóch wspólnych mogił na cmentarz w Parku Zwierzynieckim. Pogrzebano tam również wielu poległych w sierpniu i wrześniu 1920 r. W 1921 r. opiekę nad cmentarzem objął Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi, a w latach późniejszych sprawowało ją Towarzystwo Opieki nad Grobami Bohaterów. W ramach prowadzonej akcji porządkowania mogił i cmentarzy wojennych przenoszono tu szczątki żołnierzy pochowanych dotychczas w tymczasowych mogiłach w okolicach Białegostoku. Według spisu wykonanego na podstawie ksiąg metrykalnych z lat 1919-1924 na cmentarzu wojskowym znajdowało się 789 mogił, w których pochowano 870 żołnierzy (w tym 87 jeńców rosyjskich) i 1 osobę cywilną. Wśród nich było 468 katolików, 273 prawosławnych, 4 protestantów i 13 żydów. Na mogiłach ustawiono drewniane krzyże, które w latach trzydziestych wymieniono na betonowe. Część nagrobków ufundowały rodziny poległych. Zachowała się płyta na grobie ppłk Lucjana Kędzierskiego, dowódcy 14 pułku artylerii lekkiej, zmarłego z rany odniesionej na froncie.¹⁾

Dn. 01.08.1926 r. na cmentarz uroczyście przeniesiono szczątki 16 żołnierzy WP spoczywające dotychczas w pobliżu cmentarza żydowskiego. Dn. 21.08.1927 r. pochowano tu szczątki trzech żołnierzy, ekshumowane z przydrożnych rowów w Niewodnicy.

Dn. 11 listopada 1932 r. dokonano uroczystego odsłonięcia pomnika obrońców Białegostoku, który wzniesiono w centralnej części cmentarza.

W okresie II wojny światowej część nagrobków uległa zniszczeniu. W ich miejsce pochowano żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego poległych i zmarłych w latach 1939-1949.

Źródła:

• Urszula Kraśnicka-Zajdler "Cmentarz wojskowy w Zwierzyńcu" [w:] "Pomniki Niepodległości" (2008)
• "Przewodnik po Białymstoku i okolicy" (1939)

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Adamczyk Ludwik   † 12.06.1920
Agielczyk Józef   † 23.12.1920
Badura Franciszek, strz., 3 p.strz.podh.   † 17.10.1920
Bandura Piotr   † 1919
Brodialis [Gradialis] Jerzy, szer., 1 pp leg., pl. 22.08.1920
Brzeziński Aleksander   † 20.08.1920
Bykowski Bolesław, strz., białostocki p.strz.   † 03.05.1920, szp. pol. 11
Chętnik Apolinary, szer., 1 pp leg., pl. 22.08.1920
Chmielewski Józef [Jan], szer., 42 pp   † [08.02.1919] 08.01.1920
Chojnacki Franciszek [P.], szer., 1 pp leg.   † 29.03.1920
Drozd Antoni
Fudel Rudolf
Gorzel Karol, szer., 9 pp leg.   † 29.09.1920
Gromada Stanisław, szer., 2 pp leg.   † 16.12.1920
Grzelak Bronisław, szer., 57 pp, zm. r. 21.02.1920, Bobrujsk
Habaj [Habas] Kazimierz, szer., 6 pp leg., zm. r. 12.10.1920
Jabłoński Leon   † 21.01.1920
Janczewski Ludwik [Józef], szer., 1 pp leg., pl. 22.08.1920
Józefowicz Jan, szer., 3.III baon etap.   † 18.12.1920
Jurkowski Roman   † 1919
Kaczmarczyk Jakub   † 28.09.1920
Katarzyński Antoni, sierż./ppor. pil., 12 esk. wywiadowcza, pl. 22.09.1920, lot bojowy
Kędzierski Lucjan, ppłk, d-ca 14 pap, ranny 08.08.1919 zm. 16.08.1919 [16.09.1920]
Kołodziejczyk, plut.   † 07.01.1920
Kowalczyk Jakub, szer., 1 pp leg., pl. 22.08.1920
Krusica Stanisław
Kubacki Jan, szer., 8 pp leg., zm. r. 26.09.1920
Leśniak Marcin, kpr., 6 pp leg.   † 10.10.[27.02.]1919
Losy Marian
Łaboda Michał, szer., 1 p.strz.podh.   † [22.08.1920] 12.09.1920
Majlecki Adam   † 13.03.1920
Makarewicz Jan, szer., 41 pp   † 06.03.1920
Marcińczuk [Marcińczyk] Józef, strz., białostocki p.strz.   † 19.05.1919
Matwiejew Aleksiej   † 27.02.1919
Moczulski Antoni, szer., 42 pp   † 02.04.1920
Niemyjski Edmund [Niemyski Edward], uł., 10 p.uł., zm. r. 23.07.1919
Olekiewicz Michał, uł., 10 p.uł.   † 16.07.1919
Oniewski Stanisław   † 03.11.1920
Opałko Władysław   † 1920
Rakowski Józef   † 1919
Sierpiński Wacław [Sierpuski W.], szer., 24 pp   † 01.04.1920
Słożejko Paweł   † 08.02.1919
Stanaszek Stefan, ppor., 3 pp leg., zm.r. [05.07.1919]15.08.1920
Stańczak Stanisław   † 03.04.1920
Surlik Ludwik   † 12.06.1920
Szewierski [Siewierski] Antoni, strz., białostocki p.strz.   † [18.04.1920] 17.06.1919
Wasilewski Antoni   † 23.12.1920
Włodarczyk Stanisław, szer., 1 pp leg., pl. 22.08.1920
Zalewski Wiktor, szer., 1 pp leg., pl. 22.08.1920
Żebrowski Franciszek, szer., 1 pp leg., pl. 22.08.1920

Dane pochowanych (stopień wojskowy, przydział służbowy, przyczyna i data zgonu) zostały uzupełnione w oparciu o książkę: "Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920" (1934). W nawiasach kwadratowych podane są dane spisane z nagrobków.

Genealogia – Stankiewicze z przyjaciółmi:"Cmentarz wojskowy w Białymstoku – Groby z okresu 1919-1925"

Złożona dn. 8 sierpnia 1925 r. przez nieznane osoby przy wjeździe do lasku Zwierzyniec, została uroczyście przewieziona na Rynek Kościuszki w dniu 15.08.1925 r. Przez wiele lat w jej pobliżu odbywały się uroczystości państwowe i wojskowe. Na płycie wyryto napis:

"NIEZNANEMU • ŻOŁNIERZOWI • WOLNA POLSKA • 1914 - 1920".

We wrześniu 1939 r. przeniesiona na cmentarz wojskowy w Zwierzyńcu, co uchroniło ją przed zniszczeniem przez okupantów. W listopadzie 1988 r. umieszczona po lewej stronie alei głównej.

Źródło: Marek Gajewski "Płyta nieznanego żołnierza" [w:] "Pomniki Niepodległości" (2008)

Fot. Mariusz Proskień

Zlokalizowana na Cmentarzu Farnym przy ul. Władysława Raginisa. Wspólna kwatera żołnierzy poległych w latach 1920 i 1939 znajduje się po prawej stronie kaplicy cmentarnej, przy samym murze ogrodzenia. Łącznie spoczywa tu 111 poległych. Z roku 1920 pochodzą 23 groby pojedyncze i zbiorowe. Spoczywa tu także kilka ofiar egzekucji, której dokonali bolszewicy 20.08.1920 r.

Po prawej stronie kwatery znajduje się pomnik składający się z dwóch głazów narzutowych ustawionych na wspólnym cokole.

Źródło: Andrzej Kowalski "Miejsca pamięci związane z Bitwą Warszawska 1920 r." [w:] "Niepodległość i Pamięć" nr 2/3 (r. II) (1995)

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Brzozowski Józef   † 02.03.1919
Falkowski Mieczysław, zamordowany przez bolszewików 20.08.1920
Horodeński Hieronim, żołnierz, białostocki pułk strzelców   † 21.02.1919
Jarosławski Bolesław, zamordowany przez bolszewików w sierpniu 1920
Marcinek Jan, † 1920
Russ [Rus] Stanisław, zamordowany przez bolszewików 20.08.1920
Słowiński Józef   † 20.08.1920
Witczak (lub Wilczak) Stanisław, ochotnik-harcerz, 201[221] pp, zm.r. 14.09.1920

Zlokalizowana na cmentarzu miejskim przy ul. Władysława Wysockiego. Wspólna kwatera żołnierzy poległych w latach 1920 i 1939 znajduje się po lewej stronie głównej alei. Z roku 1920 jest tu 13 mogił zbiorowych, w których pogrzebano 72 nieznanych żołnierzy.

W 1989 r. społeczeństwo Białegostoku ufundowało przed kwaterą głaz pamiątkowy z tablicą memoratywną.

Źródło: Andrzej Kowalski "Miejsca pamięci związane z Bitwą Warszawska 1920 r." [w:] "Niepodległość i Pamięć" nr 2/3 (r. II) (1995)

Fot. Mariusz Proskień

Umieszczone na ścianie dawnego seminarium nauczycielskiego im. Króla Zygmunta Augusta (ul. A.Mickiewicza 2A), od strony pałacu Branickich.

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Hryniewiecki Roman, szer., 201 pp, pl. 15.08.1920
Roszczyk Zbigniew, kan., 1 pap, † 21.08.1920

Znajduje się przy ul. Szosa Północno-Obwodowa, za wiaduktem kolejowym. W tym miejscu w dniu 20.08.1920 r. bolszewicy dokonali egzekucji kilkunastu polskich więźniów przetrzymywanych w białostockim więzieniu. Wśród ofiar był ks. R.Knobelsdorf, proboszcz parafii Żuprany. Pogrzebali tu także Bolesława Jarosławskiego, którego zamordowali kilka dni wcześniej. Ciała zamordowanych wydobyto 25.08.1920 r. i pochowano na Cmentarzu Farnym oraz innych białostockich cmentarzach (wśród ofiar było jedenastu katolików, jeden ewangelik, jeden prawosławny i trzech żydów). W dziesiątą rocznicę tej zbrodni odsłonięto pomnik w formie kapliczki, w której umieszczono tablicę. Pomnik został zniszczony ok. 1947 r. Odbudowany i odsłonięty ponownie w dniu 19 sierpnia 1990 r.

Źródło: "Przewodnik po Białymstoku i okolicy" (1939)

Fot. Mariusz Proskień

Ks. Ryszard Knobelsdorf, proboszcz parafii Żuprany
Karol Berent, wywiadowca policyjny
Mieczysław Falkowski, właściciel maj. Reńszczyzna
Izak Firer
J.Grabowski
Bolesław Jarosławski, członek zarządu Zw. Zaw. Robotników Przemysłu Włókienniczego „Praca”
Józef Karpowicz, hallerczyk
Zachariasz Olejnik, starszy przodownik policji
J.Oponowicz
Hieronim Ostrowski, ziemianin
Feliks Ostrowski, ziemianin
książe Akim Podolski
Stanisław Russ, fryzjer
Józef Zarzecki, posterunkowy policji
mjr. WP NN
por. WP NN

Zlokalizowany przy ul. Zwycięstwa 20. W dniu 22 sierpnia 1920 r. poległo tu pięciu żołnierzy 1 pp leg., którzy zostali napadnięci przez oddział kozaków.

Źródło: "Przewodnik po Białymstoku i okolicy" (1939)

Fot. Mariusz Proskień

Wzniesiony w centrum Parku 3 Maja (Zwierzyniec). Odsłonięcie pomnika nastąpiło 30.11.1930 r. Autorami pomnika byli bracia, rzeźbiarze Jakub i Kazimierz Juszczykowie. Pomnik został zniszczony w 1940 r. W 1995 r. Rada Miejska Białegostoku podjęła decyzję o odbudowie pomnika, a jego odsłonięcie miało miejsce 3 maja 1997 r.

Źródło: Urszula Kraśnicka-Zajdler "Pomnik ku czci żołnierzy 42 Pułku Piechoty im. Jana Henryka Dąbrowskiego poległych w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku" [w:] "Pomniki Niepodległości" (2008)

Fot. Mariusz Proskień

Znajduje się na cmentarzu żydowskim przy ul. Wschodniej. Na przewróconym obelisku wyryto napis w niepoprawnym języku niemieckim:

"HIER RUTH • JULIAN HEUBLUM • STUDENT MEDICIN • LEUTENANT • POLNISCHEN ARME • GEB. IN RZESZOW 2 MAJ • 1894 • GEST IN BIALYSTOK • 24 NOWEMBER • 1920²⁾

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Zlokalizowana w polu przy drodze wylotowej w kierunku Warszawy, przy ul. Jana Pawła II. Pogrzebano tu Jana Staweckiego, żołnierza WP poległego w 1920 r.

Fot. Mariusz Proskień

Zlokalizowana na cmentarzu katolicko-prawosławnym w dzielnicy Starosielce przy ul. Grzybowskiego. Znajduje się w narożniku cmentarza, po prawej stronie od głównego wejścia. W mogile pogrzebano nieznanego żołnierza 1 pułku piechoty legionów, poległego dn. 22 sierpnia 1920 roku. Pochówku dokonał ówczesny proboszcz parafii Starosielce (miejscowość włączono do Białegostoku w 1954 r.), ks. Paweł Grzybowski.

W części prawosławnej cmentarza znajduje się mogiła zbiorowa żołnierzy rosyjskich z 1915 roku.

Fot. Mariusz Proskień

Ustawiony na skrzyżowaniu drogi z Białegostoku do Stanisławowa z drogą do Dojlid Górnych. Do krzyża przymocowana tabliczka z napisem:

"BÓG • HONOR • OJCZYZNA • W HOŁDZIE • ŻOŁNIERZOM • POLSKIM • POLEGŁYM W TYM LESIE • W SIERPNIU 1920 R. • W OBRONIE • OJCZYZNY •• 11.XI.1999 R. PARAFIA DOJLIDY • ZARZĄD DRÓG UM BIAŁYSTOK •• PIERWSZY TZW. BIAŁY KRZYŻ • UPAMIĘTNIAJĄCY ICH OFIARĘ • ZOSTAŁ ZBRODNICZĄ RĘKĄ • OBALONY W 1940 ROKU".

Fot. Mariusz Proskień