Grodno (Гродна)

Założony około 1868 r., położony przy ul. Biełusza. Początkowo grzebano tu rosyjskich wojskowych, a w czasie I wojny światowej żołnierzy zmarłych z ran w grodzieńskich szpitalach. Cmentarz żołnierzy Wojska Polskiego powstał w latach 1919-1920, a w okresie międzywojennym grzebano tu również zmarłych w czasie pełnienia służby w garnizonie grodzieńskim.

Na cmentarzu spoczywają też żołnierze WP polegli w 1939 r., w tym także podczas obrony Grodna przed Sowietami. W mogile zbiorowej, zwieńczonej kutym żelaznym krzyżem, pochowano szczątki odnalezione nad brzegiem Niemna w 1992 r. Tablica umieszczona u podnóża krzyża została ukradziona przez „nieznanych sprawców”. Był na niej napis w językach polskim i białoruskim:

”TU SPOCZYWAJĄ NIEZNANI ŻOŁNIERZE WOJSKA POLSKIEGO, OBROŃCY GRODNA WE WRZEŚNIU 1939 R. CZEŚĆ ICH PAMIĘCI”.

W mogile spoczywa prawdopodobnie 86 żołnierzy.

Dn. 01.09.1939 r. miał miejsce nalot niemieckich bombowców na składnicę uzbrojenia i magazyny wojskowe pod Karolinem k. Grodna. Było wielu zabitych i rannych. Utracono połowę przechowywanego sprzętu wojskowego i amunicji. W następnych dniach ataki lotnicze były kontynuowane. W dniach 17 i 18 września doszło w Grodnie do dywersji komunistycznej, która została szybko stłumiona.

Dn. 20.09.1939 r. do Grodna dotarł sowiecki batalion rozpoznawczy 27 Brygady Pancernej, który zaatakował miasto. Siły polskich obrońców liczyły początkowo dwa niepełne bataliony piechoty (batalion marszowy 29 DP oraz 31 batalion wartowniczy mjr. Benedykta Serafina) i inne mniejsze oddziały. W trakcie walk obronę zasilili licznie cywilni ochotnicy, harcerze, uczniowie miejscowych szkół gimnazjalnych i zawodowych (przeszkoleni wojskowo w ramach Przysposobienia Wojskowego) oraz urzędnicy państwowi. Ogółem liczebność polskich oddziałów liczyła ok. 2-2,5 tys. ludzi pod bronią. Od 21.09.1939 r. w walkach wzięła udział Rezerwowa Brygada Kawalerii „Wołkowysk”. W dniach 20 i 21 września 1939 r. doszło do zaciętych walk z sowieckimi oddziałami pancernymi wspartymi przez piechotę i artylerię. Nieprzyjacielskie oddziały były wspomagane przez miejscowych komunistów. Wobec olbrzymiej przewagi sowieckiej oddziały polskie wycofały się z miasta 22.09.1939 r. Wg. źródeł sowieckich do niewoli wzięto ok. 1000 jeńców, a duża liczba obrońców została rozjechana czołgami na wschodzie miasta. Większość wziętych do niewoli oficerów rozstrzelano na miejscu. Zabijana była także ludność cywilna, a wg. relacji świadków w dniach 21 i 22 września Sowieci rozstrzelali w Grodnie ok. 300 obrońców i mieszkańców miasta, głównie na Psiej Górce i "Krzyżówce". Zgodnie z oficjalnymi sowieckimi danymi straty Armii Czerwonej wyniosły 53 zabitych i 161 rannych, zniszczonych 19 czołgów i 3 samochody pancerne.

Źródło: Czesław K. Grzelak, Kresy w czerwieni, Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku (1998)

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Znajdują się na starym cmentarzu katolickim (zwanym też farnym) położonym w południowo-wschodniej części miasta na wysokiej skarpie nadniemeńskiej. Pogrzebano tu nieznaną liczbę obrońców Grodna z 1939 r.

Koło kwatery wojennej z lat 1919-1920 znajduje się symboliczny grób 13-letniego Tadeusza Jasińskiego, który spoczywa w nieznanym miejscu na tutejszym cmentarzu. W pobliżu kaplicy cmentarnej zachował się grób harcerza Janusza Budzanowskiego.

Na grobie gen. Adama Mokrzeckiego umieszczono symboliczny napis ku czci jego syna, mjr Justyna Mokrzeckiego, dowódcy 1 dywizjonu artylerii ciężkiej, który poległ w walce z niemieckim oddziałem pancernym w okolicy Miastkowa Kościelnego.

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Budzanowski Janusz, harcerz, zm. z ran 23.09.1939
Jasiński Tadeusz, zm. z ran 21.09.1939
Mokrzecki Justyn, mjr, d-ca 1 dac, pol. 13.09.1939

Zlokalizowana na starym Cmentarzu Franciszkańskim. Pogrzebano w niej nieznaną liczbę obrońców Grodna poległych we wrześniu 1939 r. Umieszczono na niej krzyż z rur metalowych, do którego przymocowano tabliczkę z napisem:

”S. † P. • STUDENCI POLEGLI • W WALCE ZA GRODNO • W 1939 r.”.

W obronie miasta wzięło udział wielu ochotników, uczniów grodzieńskich szkół, w tym Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Adama Mickiewicza, prywatnego gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza, uczniów szkół zawodowych oraz liczna grupa harcerzy.

Na cmentarzu jest także mogiła zbiorowa bezimiennych żołnierzy WP poległych w 1920 roku.

Źródło: Ewa Ziółkowska "Cmentarz Franciszkański w Grodnie" [w:] "Przeszłość i Pamięć" Nr 1/2 (2002)

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Miłaszewicz Józef, lat 39, zg. 21.09.1939