Białystok

Znajduje się na cmentarzu ewangelicko-augsburskim zlokalizowanym przy skrzyżowaniu ul. Wasilkowskiego i Szosy do Zielonej. Cmentarz powstał najprawdopodobniej w 1885 r., a w okresie I wojny światowej założono tu kwaterę żołnierzy niemieckich. Do końca 1915 r. zarejestrowano 181 niemieckich pochówków wojskowych. W 1916 r. zbudowano mauzoleum, w którym postawiono granitowy postument zwieńczony żołnierskim hełmem. Na postumencie umieszczono napis:

"WIR SIND • EIN VOLK VOM • STROM DER ZEIT • GESPRÜHT ANS • ERDENENDE • VOLL KUMMER U • VOLLHERZELEID • BIS HEIM UNS • HOLT DER HEILAND • DAS VATERHAUS • IST IMMER NAH • WIE WECHSELND • AUCH DIE LO..SE • ES IST DAS KREUTZ • AUF GOLGHATA • HEIMAT FÜR • HEIMATLOSE".¹⁾

W latach 1941-1944 miały miejsce kolejne pochówki żołnierzy armii niemieckiej. Po 1945 r. cmentarz ulegał dewastacji. Uporządkowano go w latach 1994-1996. W 2002 r. dokonano ekshumacji szczątków żołnierzy pochowanych podczas II wojny światowej, które przeniesiono na cmentarz żołnierzy niemieckich w miejscowości Bartosze koło Ełku.

Źródło: B. Tomecka, J. Szczygieł-Rogowska, Cmentarz ewangelicki w Białymstoku przy ulicy Wasilkowskiej, Białystok 2008

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Pierwsze pochówki w tym miejscu miały miejsce przed sierpniem 1915 r., kiedy Rosjanie utworzyli tu tymczasowy cmentarz. Po zajęciu Białegostoku, Niemcy otoczyli teren wałem ziemnym, a od strony szosy zbudowali bramę o grubych kamiennych słupach i drewnianym daszku. Nad bramie umieszczono napis:

"GROSSERES KANN KEIN MENSCH GEBEN ALS FÜR DIE ANDEREN SEIN LEBEN".²⁾

Po prawej stronie głównej alei grzebano żołnierzy niemieckich, po lewej zaś stronie żołnierzy armii rosyjskiej. Groby rozmieszczano w rzędach po 15 grobów w kwaterze niemieckiej i po 10 grobów w kwaterze rosyjskiej. Na większości niemieckich mogił stały krzyże z danymi pochowanych żołnierzy. W okresie okupacji niemieckiej pochowano ogółem około 650 żołnierzy, w tym 375 żołnierzy armii niemieckiej i 280 rosyjskiej.

W 1917 r. Niemcy zbudowali na cmentarzu mauzoleum. Był tam umieszczony napis:

"HIER RUHEN DEUTSCHE UND RUSSISCHE • KRIEGER DIE • IN DEN JAHREN 1915, 1916, 1917 • FÜR IHR VATERLAND STARBEN".³⁾

W późniejszym już okresie, w tylnej części cmentarza, pochowano także kilku żołnierzy polskich. Po II wojnie światowej cmentarz był wykorzystywany przez NKWD i UB do pochówków rozstrzelanych i zamordowanych bojowników podziemia niepodległościowego. Niemiecki cmentarz wojskowy w Zwierzyńcu został zlikwidowany, a na jego części wzniesiono budynek rozgłośni radiowej. Podczas kopania fundamentów znajdowane szczątki wywożono w nieznane miejsce.

Źródło: B. Tomecka, J. Szczygieł-Rogowska, Cmentarz ewangelicki w Białymstoku przy ulicy Wasilkowskiej, Białystok 2008

Rys. Jarosław Wojtach

05. Ers. Res. Bronst
06. Grenadier Heinr. Entrup
07. Musk. Franz Byttel, Inf. Rgt. ?, † 14.3.15
12. Musk. August von der Duh (?)
13. Ers. Rekr. Paul Nagdanz
14. Pionier Philipp Klein,  ? Pion. Komp. 32 1 Komp., † 8.9.15

Zlokalizowana w części prawosławnej cmentarza katolicko-prawosławnego w dzielnicy Starosielce przy ul. Grzybowskiego. W mogile pogrzebano czterech podoficerów i czterech szeregowców armii rosyjskiej, zmarłych z ran w lipcu 1915 r. Ich nazwiska znajdują się na blaszanej tabliczce pod napisem:

"ВѢЧНЫЙ ПОКОЙ • ВОИНАМЪ УМЕРШИМЪ • ГЕРОИЧЕСКОЙ СМЕРТЬЮ • ОТЪ РАНЪ 7 И 8 ІЮЛЯ • 1915 Г."⁴⁾

W części katolickiej cmentarza znajduje się mogiła nieznanego żołnierza 1 pułku piechoty legionów poległego w sierpniu 1920 roku.

Fot. Mariusz Proskień

Batin Nikołaj, riadowoj
Biełokozow Pietr, starszyj untieroficer
Biełow Dimitrij, starszyj untieroficer
Fiedosow Kalinik, riadowoj
Gołub Grigorij, riadowoj
Griszkow Nazar, mładszyj untieroficer
Kronyjuk Pietr, riadowoj
Sojko Nikołaj, fiejerwerker