Aleksandrów Kujawski

Założona na cmentarzu parafialnym, przy ul. Chopina. W dwóch oddzielnych polach grobowych, spoczywa 41 żołnierzy WP, poległych i zmarłych w 1920 r. Na dwudziestu czterech grobach umieszczono tabliczki z napisem – „NIEZNANY ŻOŁNIERZ WOJSK POLSKICH † 1920”. Na jednym z betonowych krzyży znajdujących się w kwaterze umieszczono emaliowaną tabliczkę z danymi i błędną datą śmierci (20.07.1920) ułana Józefa Krzemińskiego¹⁾. Miejsce jego pochówku i nagrobek znajdują się poza kwaterą, przy jednym z jej narożników, bliżej muru cmentarnego.

Niewykluczone, iż wśród mogił nieznanych żołnierzy pochowano również tych, którzy polegli w 1919 r. pełniąc służbę graniczną. We Włocławku oraz Aleksandrowie Kujawskim stacjonował wówczas II batalion 31 pułku piechoty.

Zarys historii wojennej 31-go pułku strzelców kaniowskich:

„Obrona granicy polsko-niemieckiej. W połowie maja 1919 roku stosunki niemiecko-polskie uległy tak znacznemu naprężeniu, że spowodowały wydanie zarządzenia obsadzenia stanowisk obronnych wzdłuż byłej granicy polsko-niemieckiej od Inowrocławia do Wisły celem przedłużenia prawego skrzydła wojsk wielkopolskich. Batalionowi II wyznaczono odcinek od wsi Służewo do Ciechocinka w rejonie Aleksandrowa Kujawskiego. Na odcinku tym batalion pozostawał z górą miesiąc, prowadząc drobne utarczki patrolowe.”

„Walka pod Służewem. W nocy z 1 na 2 czerwca kompania niemiecka z dwoma karabinami maszynowymi w mniemaniu, że ma przed sobą wojska wielkopolskie, zaatakowała stanowiska batalionu pod Służewem. Wywiązała się walka zakończona chwilowym wyparciem oddziałów polskich z zajmowanych stanowisk. Natychmiastowe jednak przeciwuderzenie szkoły podoficerskiej i kompanii 7-ej wyrzuciło ze zdobytych stanowisk Niemców, którzy przy tym stracili 1 karabin maszynowy, zdobyty przez szkołę oraz 8 zabitych i 13 rannych (jak to później zostało stwierdzone). Natomiast straty batalionu w dniu tym wyniosły 3 w zabitych i 4 w rannych.”

W lecie 1920 r. w budynku gimnazjum księży Salezjanów umieszczono szpital wojskowy, który działał tu kilka miesięcy.

Na cmentarzu znajdują się także groby żołnierzy i osób cywilnych poległych w 1939 r., ofiar okupacji niemieckiej i kwatera żołnierzy Armii Czerwonej poległych w 1945 r.

Źródło: Feliks Libert, Zarys historii wojennej 31-go pułku strzelców kaniowskich (1928).

Fot. Krzysztof Menel

Polegli pod Służewem:
Gołębiowski Roman, kpr., 31 pp, † 02.06.1919
Mikołajczewski Józef, strz., 31 pp, † 02.06.1919
Wiśniewski Józef, strz., 31 pp, † 02.06.1919

Kowalewski Stanisław, szer., 4 p. straży gran., † 17.03.1920
Pawlak Stanisław, uł.[plut.], 1/6 p.uł., † 27.08.1920
Markowicz Alfons, plut., 1 p.a.p., † 28.08.1920 [21.08.1920]
Bober Jan, uł., 115 p.uł., † 28.09.1920 [28.06.1920]
Nowak Szczepan [Stefan], żołnierz WP, † 14[15].09.1920
Pokornowski Franciszek, szer., III Baon Kolejowy, † 18.08.1920
Hak Władysław, szer. [plut.], 31 pp., †  30.08.1920
Natkowski Jan, strz. [plut.], 4 [2] p.strz. pogr., † 30.08.1920
Makowski Ignacy, szer. [uł.], 28 pp, † 10.10.1920
Czap Klemens, szer. [uł.], 3/66 pp, † 10.09.1920
Mizdra [Mirdra] Adam, szer., 9 dyw.piech. [1 płk. plut. telegr.], †  30.07.1920
Kaczmarczyk Ludwik, szer., 3 p.strz. podch., † 09.08.1920
Haj Piotr, żołnierz WP, † 05.10.1920
Słowik Jan, szer., 1 baon aeron. [1 pp.], †  30.08.1920
Waszkiewicz Stanisław, szer., 3/IV Baon Wartowniczy, † 14.08.1920
Krzemiński Józef, uł., 13 p.uł., †  21[20].08.1920

Dane pochowanych, spisane z tabliczek, zostały zweryfikowane i uzupełnione (imię, stopień wojskowy, przydział służbowy, przyczyna i data zgonu) w oparciu o książkę: „Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920” (1934). W nawiasach kwadratowych umieszczono dane różniące się od tych, które zawiera „Lista strat”.

Na północnych krańcach Aleksandrowa, przy ul. Narutowicza znajduje się cmentarz, na którym na przełomie lat 1914–1915 grzebano żołnierzy rosyjskich. Zachowały się tam już tylko nieliczne mogiły. W latach 1920–1921 ten sam cmentarz, już uformowany na planie prostokąta, stał się nekropolią żołnierzy ukraińskich. Jego centrum stanowi kopiec o wysokości około 8 m i średnicy podstawy 14 m. Na łagodnym wierzchołku kopca stoi krzyż z czarnego marmuru, obok którego była dawniej pamiątkowa kamienna tablica.

Napis na kamieniu informuje po polsku i ukraińsku, że jest to: "UKRAIŃSKI CMENTARZ WOJSKOWY • NA CMENTARZU POCHOWANO ŻOŁNIERZY UKRAIŃSKICH • REPUBLIKI LUDOWEJ. ZMARLI PODCZAS INTERNOWANIA • W ALEKSANDROWIE KUJAWSKIM W LATACH 1920-1921. • W OBOZIE PRZEBYWAŁO OKOŁO PIĘCIU TYSIĘCY ŻOŁNIERZY 4 I 6 DYWIZJI STRZELECKICH - • SOJUSZNIKÓW POLSKI W WALCE Z BOLSZEWIKAMI".

Na innym kamieniu wyryto epitafium nawiązujące do tradycji greckiej: "POWIEDZCIE, GDY WRÓCICIE NA UKRAINĘ, ŻE MYŚMY • SPEŁNILI SWÓJ OBOWIĄZEK I DLA JEJ ŻYCIA ZGINĘLI".

Źródło: Grzegorz Gill "Kopce w krajobrazie kulturowym Polski" (2006)

Fot. Piotr Gapiński