Warszawa

Zlokalizowany przy ul. Powązkowskiej 43/45. Został założony w 1912 r. jako prawosławny cmentarz wojskowy i był pierwotnie podzielony na kwatery dla poszczególnych pułków stacjonujących w garnizonie warszawskim. Po wybuchu I wojny światowej, w głębi cmentarza, grzebano żołnierzy armii rosyjskiej poległych w walkach i zmarłych w szpitalach wojskowych. Obok powstały kwatery jeńców z armii austro-węgierskiej i niemieckiej. W sierpniu 1915 r., po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan, cmentarz przeszedł pod zarząd niemieckich wojsk okupacyjnych. W okresie 1915-1918, przy bramie wejściowej na cmentarz, powstały kwatery żołnierzy niemieckich, zmarłych w szpitalach wojskowych w Warszawie. Przeniesiono tam także zwłoki żołnierzy zmarłych wcześniej w niewoli rosyjskiej. Powstała kwatera legionowa, gdzie w latach 1917-1918 miejsce spoczynku znalazło ponad 50 żołnierzy Legionów Polskich i Polskiej Siły Zbrojnej. Szczątki kilku oficerów i żołnierzy polskich formacji zbrojnych sprowadzono z różnych pól bitewnych i pogrzebano w okresie międzywojennym. Pogrzeb kpt. Brandysa, mjr. Gniadego i ppłk. Szula-Skjöldkrony odbył się 18.02.1933 r., a por. Mączki w listopadzie tego roku. W dn. 04.06.1935 r. uroczyście pogrzebano kpt. Sułkowskiego, a w dn. 08.09.1935 sierż. Aleksandra Sulkiewicza.

Podczas I wojny światowej na cmentarzu wojskowym pogrzebano ogółem 4850 żołnierzy armii austro-węgierskiej i niemieckiej. W części przeznaczonej dla prawosławnych żołnierzy armii rosyjskiej pochowano ponad 18700 szeregowców. Grzebano ich w masowych grobach w trzech warstwach. Była także osobna kwatera dla oficerów rosyjskich, a także kwatera dla katolików - oficerów i żołnierzy.

W dniu 10.05.1931 r., w kwaterze żołnierzy austro-węgierskich i niemieckich, poseł niemiecki Hans Adolf von Moltke odsłonił pomnik. Groby niemieckie z lat 1915-1918 (obecne kwatery oznaczone cyframi 4, 6 i 8) uległy likwidacji po II wojnie światowej, a na ich miejscu są nowe pochówki. Groby żołnierzy rosyjskich, które znajdowały się na przeciwnym krańcu cmentarza, również uległy likwidacji. W kwaterze C35 zachował się pomnik, pozbawiony jednak tablicy memoratywnej. Ma on formę obelisku z umieszczonym z przodu krzyżem prawosławnym. Obok umieszczono stelę i tablicę nagrobną z grobów dwóch żołnierzy rosyjskich. W kwaterze A11 znajduje się grób oficera rosyjskiego poległego w 1915 r.

W latach 1918-1920 powstały kwatery grobów żołnierzy Wojska Polskiego, a w 1921 r. nekropolia uzyskała status cmentarza wojskowego (garnizonowego). Powstała również kwatera weteranów powstania 1863 r. W czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu powstało kilkanaście tysięcy nowych grobów. Pochowano tu kilka tysięcy żołnierzy poległych w 1939 r. Po 1945 r., w wyniku ekshumacji z terenów Warszawy tysięcy ciał poległych w czasie Powstania Warszawskiego, powstały kwatery żołnierzy I Armii WP, Armii Krajowej i Armii Ludowej. W 1946 r. cmentarz przeszedł pod zarząd Ludowego Wojska Polskiego. W 1964 r. cmentarz wojskowy połączono z cmentarzem bezwyznaniowym (gdzie znajdują się mogiły zbiorowe ludności cywilnej, która straciła życie w wyniku bombardowań lub masowych egzekucji niemieckich) i zmieniono nazwę na Cmentarz Komunalny – Powązki. W 1998 r. powrócono do starej nazwy.

W latach 1939-1945 cmentarz służył także do pochówku żołnierzy armii niemieckiej. Na ten cel władze okupacyjne wydzieliły obszar ok. 5 ha, przeznaczony wyłącznie dla Niemców. Szczątki ok. 2500 żołnierzy niemieckich pochowanych podczas II wojny światowej zostały przeniesione na cmentarz wojenny w miejscowości Joachimów-Mogiły.

Źródła:

• Jan S. Mayzel, „Cmentarz wojskowy w dobie obecnej” [w:] „Polska Zbrojna”, nr 299 z dn. 01.11.1923
• Mieczysław Orłowicz "Przewodnik po cmentarzach warszawskich" (1921)
• Karol Mórawski "Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich" (1989)
• Hanna Odrowąż-Szukiewicz "Świadkowie wydarzeń 1918-1922" (1990)

Fot. Krzysztof Menel

Fot. Krzysztof Dybalski

Fot. Krzysztof Menel

Fot. ze zbiorów WERTTREW Stroroom WERTTREW'a

Fot. N/N

Fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego

1-U-7333-5; 1-U-7333-4; 1-U-7333-6;

Faltin Friedrich, 11/R.J.R. 39   † 04.11.1918
Kwasznin-Samarin Mikołaj, ppor., Lejbgwardia Litewskiego Pułku, pol. 08.03.1915
Malugin Jewłampij Jegorowicz, jefrejtor, 100 piechot. ostrowsk. połk   † 06.01.1915
Probst August, Fahrer, Festg. Fuhrp. Kol. 56   † 30.10.1918
Szewczenko Fieodosij Akimowicz, st.unteroficer, 3 p.strz. lejbgwardii   † 08.01.1915

Brandys Rudolf, kpt., II Korpus na Wschodzie, pol. pod Kaniowem 11.05.1918
Mączka Józef, por., Dywizja gen. Żeligowskiego   † 09.09.1918, Krasnodar/Rosja
Sulkiewicz Aleksander Hozman Mirza, sierż., 5 p.p. L.P., pol. 18.09.1916
Sułkowski Leon, kpt., I Legion Polski Puławski, dca 3 komp., pol. pod Zelwą 06.09.1915

Aleksandrowicz Władysław, leg., Komenda Werbunkowa   † luty 1917
Barański Juliusz, kan., 6 p.art.   † 29.07.1917
Basiak Jan, kan., 1 p.art. 4 bat.   † 23.01.1918
Bielawski Kazimierz, podof., 2 p.art.   † 07.10.1917
Boroński Stanisław, sierż., Szkoła Miernicza   † 17.07.1918
Brakmowski (Bramkowski), kan., 3 p.art.   † 30.08.1917
Bujak Roman, kan., 5 p.art.   † 03.06.1917
Car Józef, kan., 1 p.art.   † 07.04.1917
Cheluska Wincenty, szer., Zborny PKT S.U.   † 30.10.1918
Chrzanowski Michał, kan., warsztat art. pol.   † 13.06.1917
Cynowski Stanisław, kan., 2 p.art.   † 28.10.1917
Felterowicz Franciszek, kan., 1 p.art. Garwolin   † 21.01.1918
Filipowicz Benedykt, szer. WP   † 10.11.1918
Gaza Wojciech, uł., 2 p.uł.   † 24.08.1917
Gniady Antoni, kan., 2 p.art.   † 10.06.1917
Gniady Władysław, kpt., 2 p.p. Leg. / sztab II Korpusu na Wschodzie   † 15.05.1918
Grzybek Władysław ,sierż., 2 p.p. Leg.   † 17.06.1917
Grzywaczewski Bronisław, sierż., Szk. Żołnierska Mińsk Maz.   † 05.06.1918
Hamerlak Franciszek, sierż., 4 p.p. Leg. 8 komp.   † 09.06.1917
Hanas Bronisław, szer.   † 10.11.1918
Jakobielski Jerzy, uł., 1 p.uł.   † 27.08.1917
Kamiński Piotr, szer. WP  † 01.07.1918
Kantorek Stanisław, sierż., Inspekcja Werbunkowa Skierniewice   † 22.05.1917
Karasiński Stanisław, szer.   † 16.08.1917
Karasiuk Antoni, szer., Zborny PKT S.U.   † 28.10.1918
Kasprzyk Władysław, kan., 2 p.art.   † 16.11.1917
Kilman Jan, st.sierż., 5 p.art.   † 28.06.1917
Kmieciński Kazimierz, podof., komp. karna   † 27.04.1918
Kozaczenko Stefan, kpr. WP,   † 28.09.1917
Kulka Konstanty, szer. WP   † 10.11.1918
Kupść Edmund, por. WP   † 13.09.1918
Lipiński Adam, szer. WP   † 10.11.1918
Mach Jan, szer., punkt zborny Piotrków   † 23.02.1918
Mazurkiewicz Aleksander, sierż., żand. Polowa   † 01.11.1918
Michalski Franciszek, szer.   † 27.10.1918
Mirski Juliusz, leg., Kompania sztabowa   † 19.03.1917
Miszczakiewicz Jan, podof., Szkoła Karna WP   † 11.10.1918
Mossakowski Czesław, chor. podlekarz, Szkoła Inspek. 2 b.   † 17.07.1918
Mucha Jan, kan., 1 p.art.   † 17.08.1917
Nalborczyk Maksymilian, kan., 4 p.art.   † 08.06.1917
Narzyński Lucjan, szer., Zborny PKT S.U.   † 27.10.1918
Nidecki Bolesław, kan., 1 p.art.   † 09.08.1917
Odymala Franciszek, kan., 1 p.art. WP   † 27.06.1918
Olej Henryk, sierż. bomb., 3 p.art.   † 27.08.1917
Pacek Franciszek, szer.   † 10.10.1917
Pazura Jan, kan., 3 p.art.  † 24.04.1918
Piekarniak Józef, szer. ,Zborny PKT W-wa.   † 08.11.1918
Polak Paweł, szer. WP   † 09.11.1918
Rojek Stanisław, szer.   † 10.11.1918
Romik Franciszek, szer. leg., Warsztaty Leg. WP   † 26.07.1917
Sajor Edward, szer., Szkoła Kursu Mińsk Maz.   † 29.09.1917
Sopoćko Euzebiusz, szer. WP   † 26.10.1918
Stachocki Władysław, uł., 2 p.uł. 3 eskadron   † 15.06.1917
Sukiennik Stefan, kan., 3 p.art.   † 19.10.1917
Sunta Wacław, szer. WP, Zborny PKT W-wa.   † 09.11.1918
Tacjan (vel Tercjan) Bogdan, kan., 1 p.art.   † 18.09.1917
Trzeciak Jan, szer. leg., ordynans   † 09.07.1917
Turecki Marcelli, szer., 3 komp. 5 naukowy kurs   † 18.12.1917
Wesołowski Stanisław, kan., 1 p.art. Ostrów   † 29.10.1918
Węgrzyn Stanisław, kan., 3 p.art.   † 06.08.1917
Woliński Wawrzyniec, leg., 4 p.p. Leg., 6 komp.   † 15.05.1917
Zabierzański Lucjan, kan., 4 p.art.   † 10.08.1917
Zawitkowski Józef, kan., 3 p.art.   † 21.03.1918
Ziółkowski Feliks, szer. WP   † 09.11.1918
Zwoliński Paulus, kan., 3 p.art.   † 23.08.1917

Cmentarz powązkowski został założony w 1790 r. i jest najstarszą czynną nekropolią warszawską. Zlokalizowany przy ul. Powązkowskiej 14. W jego starej części znajdują się również groby żołnierzy napoleońskich, powstańców z 1831 i 1863 r. Na całym obszarze cmentarza występują groby żołnierzy i ofiar obu wojen światowych oraz kilkuset poległych w latach 1918-1920. Są też groby ofiar walk bratobójczych w maju 1926 r. i katastrof samolotów wojskowych.

W czasie I wojny światowej w Warszawie istniał już osobny cmentarz wojskowy, gdzie grzebano poległych i zmarłych żołnierzy. Na Starych Powązkach chowano jednak wojskowych, których ciała sprowadziły rodziny. Jak wynika z lektury nekrologów umieszczanych w „Kurierze Warszawskim”, pogrzeby odbywały się najczęściej dopiero w kilka miesięcy po ich śmierci. Poległych chowano do grobów rodzinnych lub indywidualnych. W latach 1914-1915 byli to głównie oficerowie armii rosyjskiej, a w latach następnych legioniści pochodzący z Warszawy.

Warszawę ominęły działania wojenne, jednak zdarzały się bombardowania miasta przez sterowce i samoloty niemieckie. Dn. 30.07.1915 r. niemieccy lotnicy zrzucili kilkanaście bomb, które zabiły lub śmiertelnie raniły dziewięć osób cywilnych. Wśród ofiar była sanitariuszka, na której grobie wyryto następujący napis:

"RODACZCE Z KRESÓW • Ś.P. BRONISŁAWIE CZAPÓWNIE • ZMARŁEJ W WARSZAWIE • WSKUTEK WYBUCHU BOMBY • DNIA 30 LIPCA 1915 R. W WIEKU LAT 22 • PODCZAS OFIARNEGO NIESIENIA POMOCY • BIEDNEJ WYSIEDLONEJ LUDNOŚCI POWIATU • BŁOŃSKIEGO • KOMITET OBYWATELSKI • POWIATU BŁOŃSKIEGO".

Groby ofiar I wojny światowej, które powstały na cmentarzu powązkowskim, były dużo trwalsze niż groby żołnierskie na pobliskim cmentarzu wojskowym. Stawiano okazałe nagrobki, a dwa ozdobiono rzeźbami wykonanymi przez znanych artystów. Na grobie legionisty i peowiaka J. Wojsznar-Opielińskiego umieszczono rzeźbę „Umierający bohater” wykonaną przez Edwarda Wittiga, a na grobie Jana Józefa Rotwanda rzeźbę autorstwa Xawerego Dunikowskiego.

Źródła:

• "Przewodnik po cmentarzu powązkowskim w Warszawie" (1976)
• "Kurier Warszawski", nekrologi z lat 1914-1918

Fot. Krzysztof Menel

Karol Arkuszewski, „zginął na polu chwały” w 1915
Caspaeri Jan, legionista, I Br. L.P.   † 02.02.1916 (symb.)
Chećko Wacław, poległ pod Erzerumem 08.07.1916 (symb.?)
Chrzanowski Piotr, sztabs-kpt., Lejb-gwardia grenadierskiego pułku, pol. 06.09.1914
Czapówna Bronisława, sanitariuszka, zm. z ran w Warszawie 30.07.1915
Długosz Stanisław, ppor., I Bryg. Leg. Pol., pol. 06.08.1915 (odzn. VM)
Fleszar Albin, mjr, I Bryg. Leg. Pol., zm. trag. 03.11.1916 (odzn. VM)
Gedrus-Eydziakiewicz Ludwik, mjr, PSZ   zm. trag. 15.02.1918
Grabowski Walenty, zg. śm. lotnika 06.09.1916
Heilpern Bolesław, sierż., I Bryg. Leg. Pol., zm. z ran w Dębicy 19.11.1915 (odzn. VM)
Hera Witold, por. kawalerii, pol. pod stacją Martuk w Turgaju 18.10.1918
Kaźnitz Leonard, por., pol. pod Skrobowem Górnym 17.09.1916
Kobierski Włodzimierz, szer., 5 pp L.P., pol. pod Kostiuchnówką 04.07.1916
Kołomyjski Karol, kpt., 6 Libawski pułk, dca 12 roty, zm. z ran 11.09.1914
Kosiński Alfons, gen. mjr, armia rosyjska, pol. 27.02.1915
Kowalczewski Kazimierz, kpt., I K.P., pol. pod Orszą w 1918 r.
Kozłowski Józef, uł., 1 p.uł. krechowieckich   † 21.09.1918
Kulikowski Eugeniusz, huzar, pol. pod Libawą w 1915 (symb.)(odzn. krzyżem św. Jerzego)
Lutosławski Marian, rozstrzelany w Moskwie 05.09.1918
Łaski Czesław, ppor., D.Strz.Polskich ?, pol. pod Szybalinem 01.07.1917
Mittag Władysław, poległ 07.02.1915
Nakoniecznikoff Mieczysław, por. huzarów, pol. pod Łuckiem 12.08.1916
Napieralski Ferdynand, szeregowy, armia rosyjska, zm. z ran 25.03.1915
Opieliński-Wojsznar Jan, por., I Bryg. L.P. i P.O.W., zm. 04.11.1918 (VM, KN z miecz.)
Ostrowski Adam, oficer artylerii, I K.P., pol. pod Orszą ??.02.1918
Ostrowski-Oster Tadeusz, wachm./ppor., 1 p.uł. L.P., pol. 13.03.1916 (odzn. VM, KN, KW)
Oyrzyński-Lubicz Bronisław, żołnierz POW, zginął w 1918
Poklewski-Koziełł Jan, chor. zapasu, armia rosyjska, pol. 20.11.1914
Rotwand Jan J., ppor., Bajończyk, pol. pod Carency we Francji 16.06.1915
Rowiński Feliks, ppłk, armia rosyjska, pol. 28.08.1914
Skrzyński Józef, chor., 6 pp L.P., pol. pod Rudką Miryńską 03.08.1916
Stiller Kazimierz, kpt., I K.P., pol. pod Cichiniczami 12.02.1918
Stiller Roman, chor., armia rosyjska, pol. pod Ossowcem 24.09.1914
Strasburger Józef, ppor., 3 DS  I K.P., zg. w Smoleńsku 08.03.1918
Szmigielska Janina, „ofiara wojny napowietrznej”   † 03.08.1915
Świątkowski Józef, artyleria gwardii kaukaskiej, pol. pod Sochaczewem 16.12.1914
(zm. z ran w Siedlcach?) (odzn. krzyżem św. Jerzego)
Toppercer Fryderyk Edwin, chor., Legiony Polskie, zm. trag. 06.06.1917
Widawski Władysław, por. huzarów, armia rosyjska, pol. 26.03.1915
Winosławski Romuald, poległ 1914
Wojtulewicz Mieczysław, Legiony Polskie, pol. 1915 (symb.)
Wyszyński Karol, chor., 2 p.uł. I K.P.   † 27.10.1918
Zagajny Lucjan, poległ w 1914

Żołnierze, których groby nie zostały odnalezione lub obecnie już nie istnieją (*)

Czaplejewski Władysław, por., 4 syberyjski pułk, pol. pod Piasecznem 16.10.1914
Dąbrowski Rudolf, ppłk, 18 syberyjski strzelecki pułk, pol. pod Błoniem 09.10.1914
Ficowski Edmund, kpt., armia rosyjska, pol. 08.07.1915
Karski Kazimierz, kpr., 1 szw.uł. Beliny, pol. pod Wojciechowicami 25.06.1915
Muszalski Stanisław, chor.rez., armia rosyjska, pol. 15.09.1915
Pławiński Kazimierz, ppłki, armia rosyjska, pol. 29.03.1915
Rawicz-Raciborski Feliks, chor., armia rosyjska, zm. z ran 27.06.1915
Rogoziński Michał, chor. zapasu, armia rosyjska, pol. 26.09.1914
Rutkowski Mieczysław, armia rosyjska, zm. z ran 04.02.1915
Tołwiński Bolesław, ppłk, armia rosyjska, pol. 15.06.1915
Wonlar-Larski Włodzimierz, chor., 13 narwski pułk huzarów, zm. z ran 26.12.1914

* Nekrologi i zawiadomienia o pogrzebach na cmentarzu powązkowskim ukazały się w "Kurierze Warszawskim".

Cmentarz zlokalizowany przy ulicy Młynarskiej 54/58. Założony w 1792 r. zajmuje obecnie powierzchnię ok. 6,6 ha. Jak wynika z lektury nekrologów umieszczanych w "Kurierze Warszawskim” na tym cmentarzu pochowano co najmniej czterech oficerów poległych i zmarłych w okresie 1914-1918. Inskrypcja ku czci ppor. Lucjana Malcza ma charakter symboliczny, ponieważ poległ on w 1915 roku podczas natarcia na wzgórze Vimy, we Francji. Jego ciała nie odnaleziono i nie jest pochowany w Warszawie.

Na cmentarzu znajdują się także groby żołnierzy poległych w latach 1918-1920.

Fot. Krzysztof Menel

ppor. Lucjan Malcz, Legion Bajończyków, pol. pod Arras we Francji 09.05.1915 (symb.)
kpt. Stanisław Zerych, armia rosyjska, zm. w Modlinie 19.12.1915
chor. Henryk Nepros, I Korpus Polski gen. Dowbor-Muśnickiego, pol. 24.05.1918

Żołnierze, których groby nie zostały odnalezione lub obecnie już nie istnieją (*)

chor. zapasu Paweł Schenkler, armia rosyjska, pol. 26.02.1915
chor. zapasu Julian Stein, armia rosyjska, zm. 25.07.1915

(*) Nekrologi i zawiadomienia o pogrzebach na cmentarzu ewangelicko-augsburskim ukazały się w "Kurierze Warszawskim".

Cmentarz zlokalizowany przy ulicy Żytniej 42. Założony w 1792 r. zajmuje obecnie powierzchnię ok. 1,7 ha. Pochowano tu Jana Karola Litauera, żołnierza 3 Dywizji I Korpusu Polskiego gen. Dowbor-Muśnickiego oraz kilku żołnierzy poległych w latach 1918-1920.

Fot. Krzysztof Menel

Cmentarz zlokalizowany przy ulicy Wolskiej 138. Oficjalnie otwarty w 1841 r. zajmuje obecnie powierzchnię 18 ha. Zmarłych chowano w zależności od ich rangi społecznej. Najbliżej cerkwi spoczęli generałowie, oficerowie i duchowni, w dalszych częściach urzędnicy i kupcy, żołnierze i mieszczanie oraz ludzie pochodzący z ubogich warstw społecznych. Do 1912 r. chowano tu również prawosławnych żołnierzy garnizonu warszawskiego. Nie jest znana liczba pochowanych żołnierzy armii rosyjskiej w latach 1914-1915. Zachowało się kilka grobów oficerów:

"ПАВЕЛЬ ИВАНОВИЧЪ • КАЧИНЪ • ПОЛКОВНИК • 1го СИБИРКАГО СТРѢЛКОВАГО • ЕГО ВЕЛИЧЕСТВА ПОЛКА • ОКОНЧАЛСЯ ОТЪ РАНЬ • ПОЛУЧЕННЫХ ВЪ БОЮ СЪ ГЕРМАНЦАМИ • ПОДЬ Г. ВАРШАВОМ 30го СЕНТЯБРЯ • 1914 Г. НА 46мъ ГОДУ ЖИЗНИ".¹⁾

”ПОРУЧИКЪ • Л. ГВ. 3 АРТ. БРИГ. • БОРИСЪ ВЛАДИМИРОВИЧЪ • СВИНАРСКІЙ • ПАЛЪ ВЪ БОЮ 7 ИЮНЯ 1915 Г. • 23 Л.О.Р.”²⁾

Na grobowcu rodziny Nikołajewów umieszczono symboliczny napis:

"КОНСТАНТИН МИХАИЛОВИЧ • НИКОЛАЕВ • РОД. 24 ФЕВР. 1884 Г. ПОГИБЪ ВЪ БАЛТIЙСКОМ МОРѢ • ВЪ РЯДАХ БОЙЦОВЪ ВЕЛИКОЙ ВОЙНЫ 9/22 СЕНТ. 1914 Г."³⁾

Na tutejszym cmentarzu grzebano także żołnierzy i weteranów armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, walczących po stronie polskiej w 1920 roku.

Fot. Krzysztof Menel

Bordziłowskij Georgij Andrejewicz, ppor., 4 syberyjskiego p. strz., pol. w 1916
Kaczyn Paweł Iwanowicz, płk, 1 syberyjskiego p. strz. Jego Wysokości, zm. z ran 30.09.1914
Nikołajew Konstantin Michajłowicz, miczman, pol. na Morzu Bałtyckim 22.09.1914
Protasow Konstantin Fiodorowicz, ppor., 3 p. strzelców, zm. z ran 24.02.1915
Swinarskij Borys Władimirowicz, por. 3 bryg. art. lejbgwardii, pol. 20.06.1915
Zawadzkij Josif Josifowicz, sztabs-kapitan, pietrogradzkiego pułku lejbgwardii, pol. w 1914

Cmentarz zlokalizowany przy ulicy Okopowej 49/51. Założony w 1806 r. zajmuje obecnie powierzchnię 33 ha. Na cmentarzu znajduje się ok. 200 tyś. nagrobków (macew). W okresie II wojny światowej powstały mogiły zbiorowe Żydów zmarłych lub zamordowanych w getcie warszawskim oraz powstańców żydowskich poległych w 1943 r. Ponadto założono kwaterę wojskową, w której znajdują się groby żołnierzy WP poległych we wrześniu 1939 r. i w późniejszym okresie. W latach 1918-1920 kilkudziesięciu żołnierzy WP pogrzebano w różnych kwaterach. Brak informacji o pochówkach żołnierzy wyznania mojżeszowego służących w armiach zaborczych w okresie I wojny światowej. Zachowała się mogiła oficera I Brygady Legionów Polskich z następującym napisem:

"BRONISŁAW MANSPERL • (HABER) • PORUCZNIK 1-EJ BRYGADY 1-GO PUŁKU • LEGJONÓW POLSKICH • POLEGŁ 26 PAŹDZIERNIKA 1915 R. W WALCE • ZA OJCZYZNĘ • ŻYŁ LAT 24 • UMIŁOWANEMU SYNOWI • MATKA".

Fot. Krzysztof Menel

Cmentarz wojskowo-cywilny, zlokalizowany przy ulicy Tatarskiej 8. Założony w 1868 r. Początkowo chowano tu głównie żołnierzy muzułmanów z armii rosyjskiej, a później wyznawców islamu różnych narodowości. Żołnierzy grzebano pod jednakowymi nagrobkami, w lewej części cmentarza. W czasie I wojny światowej powstała kwatera grobów muzułmanów, żołnierzy rosyjskich wziętych do niewoli w 1915 r. oraz wojskowych tureckich. Po 1918 r. cmentarz przejęło Ministerstwo Spraw Wojskowych. W czasie wojny 1919-1920 r. miały miejsce pogrzeby muzułmanów - jeńców i żołnierzy WP. W 1929 r. wojsko przekazało cmentarz władzom cywilnym, zastrzegając sobie prawo grzebania żołnierzy WP wyznania muzułmańskiego. Ze sporządzonego wówczas. protokółu (z dn. 06.06.1929 r.) wynika, że komisja doliczyła się śladów 387 grobów z okresu 1914-1920. Na kwaterze, stało siedem tablic betonowych w kształcie zakończonego trójkątnie prostokąta, na którym znajduje się półksiężyc, gwiazda i data „1915”. Ponadto było około 560 grobów żołnierzy armii rosyjskiej z lat 1868-1914.

W 1942 r., podczas sowieckiego nalotu lotniczego, na teren cmentarza wjechały niemieckie pojazdy pancerne, szukając osłony pod wyniosłymi drzewami. Cała kwatera grobów jeńców wojennych została rozjechana przez czołgi. Dalsze zniszczenia miały miejsce podczas walk w 1944 r. Z prawej strony od bramy wejściowej na cmentarz znajduje się cenotaf (symboliczny grób) oficera rosyjskiej artylerii konnej z napisem:

"NIE MA BOGA OPRÓCZ BOGA • A MAHOMET JEGO PROROK • PAMIĘCI BOHDANA ACHMATOWICZA • PORUCZNIKA LEJB-GWARDII KONNEJ ARTYLERII • POLEGŁEGO NA FRONCIE W 1916 ROKU • W WIEKU 23 LAT • POCHOWANY W KIJOWIE”.

Groby z lat 1914-1920 i zniszczone betonowe tablice znajdują się niedaleko od bramy wejściowej na cmentarz.

Źródła:

• Karol Mórawski "Warszawskie cmentarze" (1991)
• Arkadiusz Kołodziejczyk "Cmentarze muzułmańskie w Polsce" (1998)

Fot. Krzysztof Menel

Fot. Krzysztof Menel

Cmentarz żołnierzy włoskich (Cimitero Militare Italiano in Polonia) zlokalizowany jest przy ul. Marymonckiej 40. Założony w roku 1926 zajmuje powierzchnię 0,8 ha. Spoczywa tu 896 żołnierzy armii włoskiej zmarłych w niewoli austriackiej i niemieckiej w latach 1915-1918. Po 1945 r. złożono tu również szczątki 1415 żołnierzy włoskich zmarłych lub zamordowanych w niemieckich obozach jenieckich w okresie II wojny światowej. Cmentarz wzorowo utrzymany i w bardzo dobrym stanie.

Fot. Krzysztof Menel

Pułkownik Mościcki poległ 18 lutego 1918 w okolicach Łunińca na Białorusi, pochowany został w Mińsku Litewskim. W sierpniu 1921 roku ciało pułkownika zostało sprowadzone do Warszawy dzięki staraniom oficerów 1 pułku ułanów krechowieckich. Grób i epitafium znajduje się w podziemiach kościoła pw. św. Krzyża przy ul. Krakowskie Przedmieście 3. Pośmiertnie odznaczony krzyżem Virtuti Militari.

"Dnia 24-go sierpnia r. b., o godzinie 10-ej zrana, • na dworcu Warszawsko-Wiedeńskim (linja dawna pośpieszna przy • al. Jerozolimskich Nr. 90) rozpocznie się żałobna uroczystość przenie- • sienie i złożenia w podziemiach kościoła św. Krzyża zwłok • Bohatera Krechowiec i Stanisławowa • † • pułkownika • BOLESŁAWA • MOŚCICKIEGO • b. Dowódcy, którego imię nosi I pułk ułanów Krechowieckich, • Kawalera orderu wojskowego "Virtuti Militari", Krzyża Wojennego • Francuskiego, Gwiazdy Rumuńskiej, orderu Św. Jerzego klasy IV, • oraz wszystkich orderów bojowych rosyjskich, • urodzonego d. 25-go grudnia 1877 r. w Wysokiem-Mazowieckiem, ziemi • Łomżyńskiej, poległego za Ojczyznę pod Leśniczówką Dub, w ziemi • Mińskiej, dnia 18 lutego 1918 r. •• 1-szy pułk Ułanów Krechowieckich • im. pułkownika Bolesława Mościckiego".

Pomnik poświęcony pamięci Polaków poległych podczas I wojny światowej wystawiony pod koniec 1918 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Woli. Znajduje się w kwaterze 112 na Cmentarzu Wolskim (ul. Wolska 180/182).

W 1918 r. umieszczono tablicę z napisem:

"PAMIĘCI • BRACIOM POLAKOM • POLEGŁYM ZA OJCZYZNĘ • W WOJNIE WSZECHŚWIATOWEJ • 1914-1918".

W 1969 r. pomnik wyremontowano i dodano nową tablicę:

"KU CZCI POLAKÓW • POLEGŁYCH • W I WOJNIE ŚWIATOWEJ • 1914-1918"

Źródło: Karol Mórawski "Warszawskie cmentarze" (1991)

Fot. Krzysztof Menel

Zlokalizowany przy ul. św. Wincentego 83. Pierwszy pogrzeb odbył się w listopadzie 1884 r. Początkowo powierzchnia nekropolii wynosiła 65 hektarów, a obecnie zajmuje 114 hektarów. Na cmentarzu pochowanych jest ok. 1,2 mln osób.

Pochówki żołnierzy, poległych podczas działań wojennych, których szczątki sprowadzały rodziny, odbywały się głównie na Starych Powązkach. Według dostępnych informacji inskrypcje na nagrobkach na Cmentarzu Bródnowskim mają głównie charakter symboliczny i umieszczone są na grobach rodzinnych. Dotyczy to także kapitana Stanisława Sław-Zwierzyńskiego, poległego pod Kostiuchnówką i tam pochowanego.

Na Cmentarzu Bródnowskim grzebano także żołnierzy poległych w latach 1918-1920 oraz ofiary cywilne i wojskowe zamachu majowego 1926 roku.

Fot. Krzysztof Menel

Kapitan Stanisław Sław-Zwierzyński, ur. 13.05.1892 r. w Brześciu Litewskim. Absolwent Politechniki Lwowskiej. Członek Związku Strzeleckiego, ukończył Wyższą Szkołę Oficerską Związku Wali Czynnej. 09.10.1914 r. mianowany porucznikiem, 01.01.1915 awansował na kapitana. Początkowo dowodził 1 kompanią V batalionu, następnie m.in. I batalionem 5 pp L.P. Ranny w podczas walk na Podhalu, brał udział we wszystkich bitwach I Brygady. Dn. 4 lipca 1916 r., podczas bitwy pod Kostiuchnówką, I/5 pp L.P. został otoczony przez nieprzyjaciela. Kpt. Sław-Zwierzyński, na czele tyraliery oficerów, porwał batalion do ataku. Poległ w tym natarciu razem z większością oficerów batalionu, ale pierścień okrążenia został przerwany. Pochowany w nieznanym miejscu pod Kostiuchnówką. Pośmiertnie awansowany do stopnia majora oraz odznaczony Orderem Virtuti Militari i Krzyżem Niepodległości z Mieczami.

Chankowski Eugeniusz, poległ 1914-1918
Gumkowski Aleksander, szer., 1 rota motocyklowa, zg. śm. trag. 25.06.1915
Kowalewski Bolesław, poległ w 1914 (symb.)
Przybylski Leon Wincenty, poległ pod Rygą w 1917 (symb.)
Stocki Józef, kpt., poległ w 1915
Zwierzyński-Sław Stanisław, kpt., 5 pp L.P., pol 04.07.1916 (symb.)